Binlerce yıllık kadim Türk lisanı vakit içinde pek çok farklı lisanla etkileşime girmiş, değişmiş ve gelişmiştir. Bu gelişmeler sırasında öbür lisanların edebiyatlarında kullanılan birçok teknikle de tanışmıştır. Bunlardan biri olan aruz ölçüsü, şiirlerin hece yapıları üzerinden ahenk yaratılan bir tekniktir. Lakin Türkçe aruz ölçüsüne pek uygun olmadığı için bilhassa yaygın kullanıldığı divan edebiyatı devrinde maalesef lisanımıza pek çok yabancı sözcük girmesine neden olmuştur.
Aruz ölçüsüne uygun olsun diye lisanımıza eklenen sözcüklerin büyük bir kısmı vakit içinde Türkçeleşmiştir lakin kimileri motamot kalmıştır. Tüm bunlara karşın aruz ölçüsü uzun vakit Türk şiirinde kullanılmış hatta yakın vakitte kadar pek çok şair ortasında tartışmalara bile neden olmuştur. Gelin aruz ölçüsü nedir, nasıl bulunur, kalıpları, kuralları ve özellikleri nelerdir üzere merak edilen soruları örnekleriyle biraz daha yakından inceleyelim.
Aruz ölçüsü nedir, nasıl bulunur, özellikleri neler?
Aruz ölçüsü nedir?
Aruz vezni olarak da isimlendirilen aruz ölçüsü, uzun ve kısa hecelerin özel bir tertipte yerleştirilmesi ile şiirde ahenk oluşturma tekniğidir. Arap edebiyatında ortaya çıkan aruz ölçüsü evvel İran edebiyatına, 11. yüzyılda da Türk edebiyatına geçmiştir. Arapça bir söz olan aruzun pek çok farklı kelamlık manasından kimileri şu halde;
- Taraf
- Yan
- Bölge
- Bulut
- Gökyüzü
- Keçi yolu
- Meczup
- Sarhoş
- Deve
- Çadırın orta direği
- Karşılaştırılan
- Ölçü olan şey
Aruz sözünün edebiyata geçerken hangi manası ile bildiğimiz kavrama dönüştüğü bilinmiyor. Lakin divan edebiyatını ayakta tutan teknik olduğu için çadırın orta direği manasını ön planda tutmak mümkün. Aruz ölçüsünü bilimsel manada tanımlayan birinci kişi ünlü Arap lisan bilimcisi İmam Halil bin Ahmed’dir
Aruz ölçüsü yıllar içinde Arap, Türk, Fars, Kürt, Afgan, Pakistan ve az da olsa Hint edebiyatında da kullanılan bir şiir tekniği haline gelmiştir. Bu teknikte uzun yani kapalı heceler – ile, kısa yani açık heceler . ile gösterilir. Bir de med ismi verilen bir buçuk heceler vardır, onlar -. olarak gösterilir. Tüm bu birleşimlerden 8 ana kalıp oluşturulmuştur. Bu kalıplardan dördünün bir ortada kullanılması tef’il, tef’ile ya da cüz olarak isimlendirilir.
- fa’ûlün (fe’ûlün) (._ _)
- fâ’ilün, fâ’ilât (_._)
- mefâ’ilün (._._)
- fâ’ilâtün (_._ _)
- müstef’ilün (_ _._)
- mef’ûlâtü (_ _ _.)
- müfâ’aletün (._.._)
- mütefâ’ilün (.._._)
Aruz ölçüsü hece yapıları ve özellikleri:
- Açık heceler
- Kapalı heceler
Açık heceler:
Yalnızca tek bir sesli harften oluşan heceler açık heceler olarak isimlendirilir. Örneğin uzun sözü ._ halinde gösterilir ve u hecesi açık hece olarak kabul edilir. Bir sesli, bir sessiz harften oluşan heceler de açık hece olarak isimlendirilir. Örneği gülü sözü .. olarak gösterilir ve her iki hecesi de açık hece olarak kabul edilir.
Kapalı heceler:
- Bir sesli, bir sessizden oluşan -. olarak gösterilen öptü sözündeki birinci hece kapalı hece olarak kabul edilir.
- İki sessiz ortasındaki bir sesliden oluşan – – olarak gösterilen gönlüm sözündeki her iki hece de kapalı hece olarak kabul edilir.
- Bir sessiz, bir sesli ve sonra tekrar iki sessizden oluşan Türk, genç, kalp üzere bir buçuk heceler de kapalı hece kabul edilir.
- Bir sesli, iki sessizden oluşan aşk ve birinci üzere tek heceler de kapalı hece olarak kabul edilir.
Divan edebiyatı aruz ölçüsü kalıpları ve örnekleri:
- Düz kalıplar
- Karışık kalıplar
- Rubai çeşidindeki ahrem
- Rubai cinsindeki ahreb
Düz kalıplar:
- Mefâilün / Mefâilün / Mefâilün / Mefâilün ( . – . – ) ×4 ya da (. – – – )
- Müstef’ilün / Müstef’ilün / Müstef’ilün / Müstef’ilün ( – – . – ) ×4
- Müstef’ilâtün / Müstef’ilâtün / Müstef’ilâtün / Müstef’ilâtün ( – – . – – ) ×4
- Feûlün / Feûlün / Feûlün / Feûlün ( . – – ) ×4
- Mefaaletün / Mefaaletün
Örnek;
- Eşin var â / şiyânın var / bahârın var / ki beklerdin Kıyâmetler / koparmak ney / di ey bülbül / nedir kaygının
Karışık kalıplar:
- Mefâîlün / Mefâîlün / Feûlün ( . – – -) ( . – – – ) ( . – – )
- Feilâtün (Fâilâtün) / Feilâtün / Feilâtün / Feilün (fa’lün) ( . .- -) (. .- -) (. .- -) ( . . – )
- Fâilâtün / Fâilâtün / Fâilâtün / Fâilün ( – . – – ) ( – . – – ) ( – . – – ) ( – . – )
- Fâilâtün / Fâilâtün / Fâilün ( – . – – ) ( – . – – ) ( – . – )
- Müfteilün / Müfteilün / Fâilün ( – . . -) ( – . . – ) ( – . – )
- Feûlün / Feûlün / Feûlün / Feûl ( . – – ) ( . – – ) ( . – – ) ( . – )
- Mefâilün / Feûlün / Mefâilün / Feûlün ( . – . – ) ( . – – ) ( . – . – ) ( . – – )
- Feilâtün (Fâilâtün) / Mefâilün / Feilün (Fa’lün) ( . . – – ) ( . – . – ) ( . . – )
- Fa’lün / Feûlün / Fa’lün / Feûlün ( . – ) ( . – – ) ( . – ) ( . – – )
- Mef’ûlü / Fâilâtü / Mefâîlü / Fâilün ( – – . ) ( – . – . ) ( . – – . ) ( – . – )
- Mef’ûlü / Mefâîlün / Feûlün ( – – . ) ( . – – – ) ( . – – )
- Mef’ûlü / Mefâîlü / Mefâîlü / Feûlün ( – – . ) ( . – – . ) ( . – – . ) ( . – – )
- Mef’ûlü / Mefâîlün / Mef’ûlü / Feûlün ( – – . ) ( . – – – ) ( – – . ) ( . – – )
- Mef’ûlü / Mefâîlü / Feûlün ( – – . ) ( . – – . ) ( . – – )
- Müfte’ilün / Fâilün / Müfte’ilün / Fâilün ( – . . – ) ( – . – ) ( – . . – ) ( – . – )
- Mefâilün / Feilâtün / Mefâilün / Feilün (Fa’lün) ( . – . – ) ( . .- -) ( . – . – ) ( . . – )
Örnek;
Rubai cinsindeki ahrem:
Rubai cinsindeki ahreb:
Aruz ölçüsü nasıl bulunur?
- Mısradaki heceler tek tek uzun ve kısa olarak ayrılır.
- Evvelki mısrada bulunan heceler de tek tek uzun ve kısa olarak ayrılır.
- Medli hece olup olmadığı denetim edilir.
- Uzun ve kısa hecelerin karşılıklı olup olmadığına bakılır.
- . ve – işaretleri dikkatli bir halde yerleştirilir.
- Tef’ile sayısı belirlenir.
- Yeni aruz kalıbının uyumlu olmasına dikkat edilir.
Aruz ölçüsü ile şiir yazmak hem şiire hem edebiyata hem de kullanılan lisana hakim olmayı gerektiren bir alandır. Yani bu tıp ufak denetimlerle sıfırdan aruz ölçüsü ile şiir yazmak pek mümkün değildir. Lakin tekrar de aruz kalıplarını bularak var olan şiirin nasıl bir yapıda yazıldığını tespit etmek mümkün.
Aruzla yazılan birinci Türk yapıtı ve aruz ölçüsü kullanan şairler:
Aruz ölçüsü adım adım Türk edebiyatına geçmiştir. Birinci olarak 5. ve 11. yüzyıllar ortasında Hakaniye Türkçesine, 7. ve 13. yüzyıllarda Anadolu Türkçesine ve 8. ve 14. yüzyıllarda Çağatay ve Azeri Türkçesine girmiştir. Tamamı olmasa da bir kısmı aruzla yazılan birinci Türk yapıtı Yusuf Has Hacib tarafından kaleme alınan Kutadgu Bilig’dir.
Aruz ölçüsü Türk şairleri ortasında yaygınlaşmış lakin Türkçe, bu kalıba uygun olmadığı için sık sık Arapça ve Farsça sözcükler kullanılmıştır. Fuzûlî, Bâkî, Nef’î, Nâbî ve Nedîm üzere şairler divan edebiyatında; Tevfik Fikret, Cenap Şahabeddin, Mehmed Akif Ersoy, Yahya Kemal üzere şairler de yakın periyotta aruz ölçülü şiirler yazmışlardır. 1911 yılında başlayan Ulusal Edebiyat akımı sonra Ziya Gökalp üzere öncü isimlerle birlikte aruz yerini Türkçenin asıl ölçüsü olan hece ölçüsüne bırakmıştır.
Divan edebiyatı ile birlikte en parlak devrini yaşayan Arap edebiyatı kökenli aruz ölçüsü nedir, kalıpları ve özellikleri nelerdir üzere merak edilen soruları yanıtlayarak bilmeniz gereken ayrıntılardan bahsettik. Aruz ölçüsü hakkındaki niyetlerinizi yorumlarda paylaşabilirsiniz.
