Osmanlı Devleti’nin kurulmasından evvelki periyotta ve kuruluş sürecinde Anadolu topraklarında Orta Asya’dan gelmiş pek çok Türk aşireti ve bunlarla birlikte pek çok göçebe Türk uzunluğu yaşamaktaydı. O devrin hakim gücü olan Anadolu Selçuklu Devleti, yeni gelen göçleri hakikat yönetememiş ve Türk topluluklarını açlığa mahkum etmişti. Bu devirde Baba İshak ve Baba İlyas liderliğinde toplanan halk, bugün Babailer Ayaklanması ismini verdiğimiz bir isyan başlattı.
13. yüzyılda yaşanmış olan bu isyan hakkında maalesef elimizde pek fazla kaynak yok, birden fazla üçüncü el yapıtlardan oluşuyor. Yeniden de Babailer Ayaklanması hakkında bilinen kimi gerçekler ve ortaya atılan teoriler var. Dini bir altyapısı olduğu aşikar olan bu isyanın palavra olduğu söylentileri bile mevcut. Gelin Babailer Ayaklanması nedir yakından bakalım ve bu isyanın nedenleri ile sonuçlarını tüm ayrıntılarıyla görelim.
İçindekiler
İlk olarak, Babailer aslında kimdir?
13. yüzyılda Anadolu Selçuklu Devleti’ne karşı isyan ederek bir ayaklanma başlatmış olan Babailerin büyük bir kısmını Anadolu topraklarında yaşayan ve Orta Asya’dan bu bölgeye göçmüş olan göçebe Türkler oluşturuyordu. Baba İlyas Horasani ve müridi Baba İshak’ın liderliğinde başlayan isyana bölgede yaşayan Müslüman, Hıristiyan, Şaman, Ermeni, Kürt ve gibisi küçük topluluklar da katılmıştı.
Babailer Ayaklanmasına katılan şahısların büyük bir kısmı, Türk gelenekleri ile İslamiyeti birleştirerek halk İslamı olarak isimlendirilen bir inanç sistemi geliştirmiş şahıslardan oluşan tarikatların üyeleriydi. Farklı kaynaklara nazaran Baba İlyas kendini peygamber ilan etmişti, yaradanla konuştuğunu söylüyordu ve Baba İshak da onun halifesiydi.
Osmanlı Devleti kurulmadan evvel bölgede Türk – İslam kültürü tam olarak oturmamıştı. Zira bu cins değişimler bir anda olmaz. Bu nedenle sayısız tarikat ve onların açtığı zaviye vardı. Yani mahallî örgütlenmeler güçlüydü. Bu nedenle Babailer Ayaklanmasına katılanların hepsinin bölgede yaşayan halk olduğunu rahatlıkla söylemek mümkün. O periyotta kurulan inanç sistemlerinin tesirleri bugün coğrafyamızda bulunan pek çok tarikatta da görülmektedir.
Peki, Babailer Ayaklanması nedir?
Babai İsyanı, Baba Resul Ayaklanması üzere isimlerle de anılan Babailer Ayaklanması, 1240 yılında Baba İlyas Horasani ve müridi Baba İshak’ın liderliğinde başta göçebe Türkler olmak üzere bölgedeki halkın iştiraki ile Anadolu Selçuklu Devleti’ne karşı Maraş, Adıyaman, Kahta, Gerger, Elbistan, Kefersud, Harran, Urfa, Amasya ve Tokat bölgelerinde başlatılan isyandır.
Anadolu Selçuklu periyodunda yaşanmış en büyük isyan olarak kayıtlara geçen Babailer Ayaklanması, küçük bir kıvılcım olarak başlamış ve tüm Anadolu’ya yayılmıştır. Kiralık Frenk askerleri sayesinde bastırılmış bir isyan olmasına karşın devletin gücünü o kadar zayıflatmıştır ki kısa müddet sonra Anadolu Selçuklu Devleti ortadan kalkmıştır. Dini ve toplumsal tesirleri ise bugün bile sürmektedir.
Babailer Ayaklanmasının nedenleri nelerdir?
1071 Malazgirt Zaferi ile birlikte Anadolu’unun kapıları sonsuza kadar Türklere açılmış ve pek çok Türk aşireti ile birlikte göçebe Türk uzunlukları bölgeye gelmeye başlamıştır. Sonrasında yaşanan Moğol istilaları yüzünden pek çok göçebe Türk uzunluğu da kaçarak Anadolu’ya gelmeye devam etmiştir. Sayıca epey az olan Anadolu nüfusu, tüm bu göçler yüzünden hiç olmadığı kadar kalabalık hale gelmiştir.
Anadolu Selçuklu Devleti periyodunda yeni gelen göçebe Türk uzunluklarına otlaklar gösteriliyor ve onların yerleşmesi sağlanıyordu. Fakat zamanla otlaklar yetersiz kalmış ve Türkler göçebe hayatı bırakmak istememişlerdir. II. Gıyaseddin Keyhüsrev periyodunda halk tam manasıyla açlığa mahkum edilmiştir. Sonrasında gelen I. Alaeddin Keykubat da bu bahiste başarılı çalışmalar yapamamıştır.
Tüm bunlar göz önüne alındığı vakit Babailer Ayaklanmasının temel nedeninin makûs idare ve ekonomik problemler olduğunu söylemek mümkün. Kendini peygamber ilan ettiği sav edilen Baba İlyas ve halifesi olarak görülen Baba İshak, halkın aslında kaynamakta olduğunu görmüşler ve bölgede bulunan zaviyelerine haber göndererek isyanı başlatmışlardır.
Gelelim bir de farklı kaynaklara anlatılan nedenlere. Birtakım kaynaklar Sünni olan Anadolu Selçuklu Devleti’nin kendileri üzere olmayan göçebe Türklerden rahatsız olduğunu ve onları ortadan kaldırmak için bu türlü bir ayaklanmayı planladıklarını yani ortada Babailer Ayaklanması üzere bir olayın olmadığını söylerler. Kimi kaynaklar ise Selçuklu askerlerinin bir Türk aşiretine saldırması sonrası bu isyanın başladığını söyler. Maalesef kaynaklar bu mevzuda net değil.
Babailer Ayaklanmasının sonuçları nelerdir?
Babailer Ayaklanmasının tahminen de en kıymetli sonucu, dini yapı üzerinde olmuştur. Bugün Anadolu, İran, Irak, Suriye, Ermenistan ve başka komşu bölgelerde ve hatta Araplar ortasındaki tarikatlarda bile Baba İlyas tarafından ortaya atılan ve birtakım bölümler tarafından pek de kabul görmeyen inanç sisteminin tesirleri görülmektedir. Bir rivayete nazaran Hacı Bektaş-ı Veli, Baba İlyas ile görüşmüş ve onun müridi olmuştur. Bektaşiliği ise sonradan kurmuştur.
Babailer Ayaklanmasının tartışmasız en büyük sonucu ise Anadolu Selçuklu Devleti’nin ortadan kalkmasının yolunu hazırlamış olmasıdır. Anadolu Selçuklu tarihinde görülmüş en büyük isyan olan Babailer Ayaklanmasını bastırmak için o kadar büyük gayret harcanmıştır ki en sonunda devlet zayıflamıştır. 1243 yılında Moğollarla yapılan Kösedağ Savaşı’nda bu zayıflamanın tesiri görülmüş ve Anadolu Selçuklu Devleti’nin sonu gelmiştir.
Babailer Ayaklanması nasıl bastırıldı?
Babailer Ayaklanması Malatya’da başlamış ve bir saman alevi üzere süratle tüm Anadolu’ya yayılmıştır. İsyancılar geçtikleri köyleri talan etmiş, onlarla birlikte olmayanları öldürmüştür. Karşılarına çıkan askerleri de bir bir geçen isyancılar en sonunda Konya’ya gelmişlerdir. Mutabakat tekliflerini ise geri çevirmişlerdir.
Önce isyanın dini önderi olan Baba İlyas, daha sonra ise onun halifesi olarak görülen Baba İshak öldürülmüştür. Liderlerin kaybı sonrası sarsılan Babailer, kiralık Frenk askerleri ile karşılaşınca bu savaşı kaybetmişlerdir. Sonrası ise vahimdir zira Anadolu Selçuklu Devleti Babailer Ayaklanmasına katılan ve hatta desteklediğinden kuşku edilen kim varsa ortalarında bayanlarla ve çocuklarla birlikte kılıçtan geçirmiştir.
Babailer Ayaklanması hakkında son kelam:
Babailer Ayaklanması 13. yüzyılda yaşanmış bir isyandır ve bizde tarih yazıcılığı geleneği olmadığı için bu bilgilerin büyük bir kısmı üçüncü el kaynaklardan günümüze gelmiştir. Bu nedenle pek birçoklarını direkt olarak aktardığımız bilgilerin güvenilirliği şüphelidir. Dediğimiz üzere kimi kaynaklar bu türlü bir isyanın olmadığını bile söylerler. Bilhassa günümüzde hala birtakım tarikatlarda tesirlerinin sürdüğü tezinin kesin olarak kanıtlanmış olmadığını tekrar hatırlatalım.
Anadolu Selçuklu Devleti’nin sonunu getiren ve dini tesirlerinin bugün bile sürdüğü argüman edilen Babailer Ayaklanması nedir sorusunu yanıtlayarak bu isyanın nedenlerinden ve sonuçlarından bahsettik. Bahis hakkındaki fikirlerinizi yorumlarda paylaşabilirsiniz.
