Akrabalık bağlantıları, öncelikli olarak kan bağıyla kurulur, akabinde evlilik yoluyla geliştirilir. Aile, beşerler için ne kadar değerliyse akrabalık da aile yarısı üzere görüldüğü için bir o kadar değerlidir. Birçoğunuz tahminen kendi tecrübelerinde tahminen de etrafındaki insanların tecrübelerinde, akrabaların başat bir rolü olduğunu gözlemlemiş olabilir.
Hatta toplumsal medyada birden fazla vakit, ”akraba terörü” temalı komikli capslerde bile akrabaların kişisel hayatlara karışma faktörü eleştirilir. O vakit gelin, hem sevdiğimiz hem de yeri geldiğinde kızdığımız bu akrabaların hayatlarımızdaki rolüne geniş bir çerçeveden bakmaya çalışalım.
Öncelikle akrabalık olgusuna sosyolojik açıdan bir bakalım.
Akrabalık, bireylerin günlük hayat içerisinde davranışlarını ve düşüncelerini yönlendiren bir role sahiptir. Bazen ne formda kurulduğu değerli olmayan akrabalık, çoğunlukla yakın alakaları meydana getirir. Bu da onların, sizin aileniz ve özel hayatınızla ilgili olduklarını gösterir. Akrabalar, insanların bir toplumsal kümeye ilişkin olmalarını sağlar. Ayrıyeten bu kümenin kimliğine de taraf verdikleri için bireylerin, benliklerinin inşasında önemli bir role sahiptirler.
Bu yakın ilgiler (akrabalığı kastediyorum), ekonomik, toplumsal ve kültürel kıymetlerin, gelecek jenerasyonlara aktarılmasında da tesirlidir. Bu nedenle, bu münasebetlerin içerisinde olanlar bazen, birbirlerini denetleme, gözetleme ve karışma üzere hak ve sorumluluklara da sahip olur. Şöyle anlatayım, illaki gözlemlemişsinizdir; ”X şahsını alkol alırken gördüm, bu bizim aile yapımıza uygun değil” diyen bir akraba, ailenin bedel yapısını muhafaza uğraşı içine giriyordur. Aslında buna karışmaya hakkı olmasa bile bu hususta yorum yapabiliyor zira o sizin akrabanız.
Çünkü bu uyarıyı yapan kişi, bunu yapması gerektiğini hissediyor. Bu karışma içgüdüsü de ailedeki öbür bireyler içerisinde, X bireyini örnek alacak birileri olabileceği düşüncesinden doğuyor. Yani bu müdahaleyi yapan akraba, bağlı olunan grubun (aile yapısı) benimsediği bedellerin korunması gerektiğine inanıyor da diyebiliriz.
Aslında bu yakın ilgi kurulan insanların yaptıkları müdahaleler, bu örnek üzerinden olumsuz üzere görünse de her vakit bu halde algılanmamalıdır. Zira kişinin mensup olduğu toplumsal yapının bedellerini, inançlarını ve aksiyonlar bütününü muhafaza güdüsü, birebir vakitte ”aidiyet ve itimat duygusunu” da beraberinde getirir. Bu da bireylerin, bu cemaat içerisinde inançta oldukları ve birileri tarafından korunduklarını hissettikleri manasına gelir.
Yine bir örnek verelim: Mesela çok kıymetli bir imtihana gireceksinizdir, misal matematiği de hiç beceremiyorsunuzdur. Baba tarafından bir kuzeniniz matematik öğretmenidir ve sizi imtihan günü gelene kadar çalıştırabileceğini biliyorsunuzdur. Gerek siz gerek o bu türlü bir teklifi yapabilecek samimiyete ve itimat bağlarına sahip olabilirsiniz.
Bu noktada kuzeninizle olan alakanız, sizin matematikten başarılı olmanız ismine epeyce olumlu bir fonksiyona sahiptir. Bu durumda akrabalığın, ”şipşak iş halletme” rolü oynadığını da söyleyebiliriz. Zira samimi olsanız da az tanıdığınız birinden bir şey rica etmeniz ve bu ricayı o kişinin yerine getirmesi; bir akrabanızdan aynı şeyi istediğinizde o akrabanızın işi halletmesinden daha düşük bir ihtimaldedir.
Keza bir diğer örnek olarak aile şirketlerini verebiliriz. Bu bireyler, fazla kalabalık ailelerden oluşmanın getirdiği anlaşmazlıkları veya imece yolu iş halledebilmeyi de her iki türlü deneyimleyebilir. Olumsuz açıdan kardeşler, kuzenler, amcalar, yeğenler birbirine düşer ve şirket batar. Olumlu açıdan her aile üyesi, üstüne düşen işi yerine getirme mecburiyeti hisseder zira yerine getirmezse öteki üyeleri kasvete sokacağını bilir.
Ayrıca işin kolektif biçimde halledilmesi gerektiği tüm üyeler tarafından bilinir. Zira tüm bireyler, gelecekte şirketten kalan payların torunlara ve torunların çocuklarına devredilmesi gerektiği misyonunu içselleştirir. Bu bir bakıma onların, boyunlarının borcu üzeredir.
Şimdi bu genel çerçeveyi biraz “geleneksel”den “modern”e yaşanan toplumsal değişme üzerinden özelleştirerek devam edelim:
İnsan, içinde yaşadığı toplum yapısıyla birlikte değişen ve dönüşen bir varlıktır. Bu nedenle toplumsal yapı değiştikçe kişinin ömür şartları, ekonomik durumu, aile ve akrabalık münasebetleri de değişir. Bizim toplumumuz açısından baktığımızda, kır ömrünün hakim olduğu geleneksel dönemden, kentleşmeyle birlikte 1950’li yıllarda şehirlere göç olgusunun başladığını ve bunun çağdaş bireyin inşasında değerli rol oynadığını söz edebiliriz. Bu geçiş evresinin dönüştürdüğü alakaların başında, ailenin ve sonrasında akrabalığın olduğunu da söyleyebiliriz.
Özellikle son 10 yıldır, insanların yaşamak istedikleri hayat biçiminde kişisellik daha fazla öne çıkmaya başladı. Bu durum, uzun müddettir alışılmış olan kalabalık ailelerin bir ortada yaşama durumunun parçalanmasına neden oldu. Çünkü çağdaş aile yapısı anne, baba ve çocukları kapsayan çekirdek aile yapısıdır. Artık klasik periyotta olduğu üzere bir hanenin içinde büyükanne, büyükbaba, teyze, amca üzere üyelerin yer aldığı ailelerin sayısı bu sebeple çok da fazla kalmadı.
Ayrıca kişiselliğin ön plana geçmesi, ”kimse, kimsenin hayatına karışamaz” mottosunu da devreye soktuğu için ”birbirimizin hayatına müdahale edebiliriz” bakış açısının kıymetli bir yer tuttuğu akrabalık, yeterlice reaksiyon görmeye başladı.
Bu yansılara baktığımızda: Dedikodu, kıskançlık, samimiyetsizlik, mecburiyet hissi, haklılık eforu, her şeyin en güzelini ben bilirimcilik, güç savaşları, eski-yeni neslin çatışması, mal-mülk kavgası ve dahasını görebiliriz.
Aslında içerik boyunca söylediğimiz gibi insanlar en çok aldıkları kararların, akrabaları tarafından sorgulanıp eleştirilmesine tahammül edemiyor. Bu yalnızca akrabalara yönelen bir tahammülsüzlük değil olağan ki. Bu, günümüz beşerinin, aile, arkadaşlık, iş, partner vb. münasebetlerde bir kümeye aitmiş üzere görünüp aslında içsel olarak özerk olma isteğinin baskın gelmesinden kaynaklı bir durum. Hülasa ”benim hayatım, benim kararlarım” penceresinden bakan beşerler, hiçbir biçimde kendilerine laf söylenmesini istemiyor.
Ancak konu bahis akrabalık olunca aksiyonlarından ve fikirlerinden yalnızca ve yalnızca kendisi sorumlu olan bu özerk birey daha fazla öfkelenebiliyor. Sebebi çok kolay: Başta da söz ettiğim gibi akrabalık, yakın bağlantıların bir kesimi yani özel hayat ve aile konularına müdahil olabilen bir yapı. Fizikî olarak bu bağlar uzak semtlere, uzak ülkelere taşınsa da zihinsel olarak akrabalığı algılama biçimimiz birebir, değişmedi.
Mesela daha somutlaştırarak anlatmak gerekirse, akrabalık ilişkilerini inşa eden aileler, farklı ayrı çekirdek ailelere bölünüp farklı bir hayat yaşamaya başladı. Hal bu türlü olunca hepsinin çoluğu çocuğu farklı pahalar ve kimlikler kazanmış oldu. Çocukların hepsi büyüdü, okudu-okumadı, kariyer sahibi oldu yahut olamadı.
Hal bu türlü olunca birbirleriyle birebir kan veya bir biçimde akrabalık bağına sahip olan bu beşerler, birbirleriyle birebir kıymetlere ve bakış açılarına mensup olmamaya başladı. Özel günlerde, bayramlarda yahut aile toplantılarında zoraki bir ortaya gelmeye başlayan bu bireyler, bir süre sonra bu mecburi toplaşmalarda bile hengame edip ”senin çocuğun üniversiteyi kazanamadı, benimki kazandı”, ”senin kız meskende mi kaldı?”, ”o o denli değil, böyle” gibisinden güç çekişmelerine girdi.
Böylece bu bireyler ortasında, birbirinden hoşlanmama, kıskanma, geriden konuşma üzere daha olumsuz bir irtibatının doğması da kaçınılmaz oluyor. Bu ve buna benzeri ayrışmalar, insanların akrabalarına işleri düşmediği takdirde, onları aramamalarına bile yol açabiliyor.
Ki şunu da eklemek gerekiyor: Bilhassa bu beşerler bir ortaya geldikleri zaman, nispeten daha genç kesim, mesleklerinin, evlendikleri yahut sevgili oldukları insanların, okudukları kısımların; teyzelerinin veya amcalarının çocuklarıyla kıyaslanmasına daha fazla reaksiyon gösterebiliyor. Bu durum da yeni nesil dediğimiz gençlerin, eski nesildeki yaşlı bireylerin nasihatlerine ve öğütlerine karşı daha olumsuz bir bakış açısına bürünmelerini sağlıyor.
Çoğu vakit gençler, klasik kıymetlerden uzak, manevi değil maddi bir bakış açısında oldukları için eski kuşak (geleneksel tutumdaki) akrabalarına ”benim annem-babam bana karışmıyor, bu kişi neden bu türlü diyor?” gibisinden tepkiler verebiliyor. Kuşaklar arası farklar zati var. Ancak akrabalık ilişkilerinde yaşanan bu tip anlaşamama durumlarında, bu farklar daha da derinleşiyor ve görünür oluyor.
E böylelikle daha klasik bir yapıda olan akrabalık, bu tip yaklaşımlar karşısında çözülmeye başlıyor. Evvelce akrabalık bağlantılarında de olan güven, sevgi ve aidiyet bağları, artık kişinin çekirdek ailesine duyduğu bağlara dönüşüyor. Bundan ötürü akrabalar, çekirdek aileye dahil olamadıklarından dolayı insanların gözünde olmasalar da olur pozisyonuna geçiyor.
Bir öteki konu: Başta da dediğim üzere akrabalık, yakın bağlarda olunan kişiler üzerinde kimi hakların ve sorumlulukların olması demek. Bu da akrabalarınızın, her hususta yorum yapma hakları olduğunu gösteriyor. Evvelce sıhhat, meslek, eğitim üzere her hususta, muhakkak bir akrabaya istişareden iş yapılmazken, şimdinin insanı buna gereksinim duymuyor. Misal, kendisini yeterli hissetmeyen birisi, teyze kızına kederini anlatmaktansa bir psikoloğa gidebiliyor.
Sağlık problemleri konusunda evvelce olduğu üzere beşerler, akraba tavsiyesi üzerine sıhhat hususlarında teşebbüslerde pek bulunmuyor. Örneğin gidip bitkisel bilmem ne kürünü alıp tüketmiyorlar, direkt sıhhati ilgilendiren sorunları tabiplere soruyorlar. Lakin tüm bunların olması, akrabalarınızın, hayatınızın rastgele bir alanıyla ilgili yorum yapmayacakları manasına gelmiyor.
Tüm bu verdiğimiz örnekler elbette çoğaltılabilir. Lakin ben buraya bir parantez açmak ve sonuca o biçimde varmak istiyorum. Artık baktığınız vakit, ”bu anlattıklarınızın hepsi klâsik periyotta yok muydu?” sorusunu sormanız olası. Olağan ki de vardı lakin daha farklı, o periyoda mahsus biçimde yaşanıyordu. Hatta bunların her daim olduğuna dair delilleri, dedelerinizin, ninelerinizin ve anne – babalarınızın anlattığı yaşam öykülerinde bulabilirsiniz.
Fakat şimdiki en değerli fark, toplumsal medya üzere bir mecranın hayatımıza girmesi oldu. Bu sayede yaşamda önceden normal kabul edilen birçok durum, anormal görülmeye başladı. Misal evvelden akrabalar ortasında küskünlükler, dargınlıklar olduğunda insanlar bunu olağan karşılıyor, kendi ortalarında hallediyordu. Toplumsal medyaya yazmıyorlardı. Şimdilerde toplumsal medyada her özelimizi daha fazla anlatıyor ve daha fazla görünür oluyoruz. Bu nedenle de birtakım şeylere dair güzel yahut kötü olarak belirlediğimiz kanılarımız, çarçabuk kalıp yargılara dönüşebiliyor.
Bu yargılar da tüm toplumsal medya kullanıcılarının önüne gelebilecek halde sirkülasyona giriyor ve yayılıyor. Böylelikle herkesin ferdî sandığı yaşanmışlıklar, aslında toplumsal bir deneyim olarak karşımıza çıkıyor.
Yani akrabalarını eleştiren insanların, genelde tıpkı şikayetlerle toplumsal medya paylaşımları yapmaları, bizim toplumumuzda akrabalığın ortak bir temelde tanımlandığını gösteriyor. En nihayetinde genel tecrübeler aksiyse, beşerler akrabalığı olumsuz bir ilişkiler ağı olarak görmeye başlıyor. Biz de bunun üzerine Twitter’dan akrabalığa dair birkaç paylaşımı derlemek istedik.
İşte Twitter’daki akrabalık bahisli eleştirel paylaşımlar…
Editör Notu: Akrabaların, insanların özel hayatları hakkında yaptıkları yorumlar, bazen hudut ihlaline yol açsa da onlar her daim yorum yapmaya devam edecek. Zira akrabalık bağlantıları gereği yorum yapmaya hakları vardır. Biz bu yazıda toplumun bu probleme genel olarak bakış açısını anlatmak istedik. Ancak daima olumsuzlara odaklanmak yerine akrabalığın olumlu istikametlerine odaklanmak, olumsuz taraflarını içselleştirmemek gerektiğini söylemek isteriz. Böylece münasebetlerde yıkıcı olmak yerine yapan olmak mümkün olabilir.
- Görsel Kaynakları: The Atlantic, RIT Reporter, Fatherly, Fatherly 2, Today