Günümüzde yüzlerce kişinin, kendilerini görmek uğruna saatlerce sıra beklediği çok sayıda tablo bulunuyor. Bu eserler medyada kendilerine çok fazla yer buldukları için de aşağı üst herkes, onlara aşina. Ancak bunlardan çok azımız, yapıtların arkasında gelişen ve adeta tamamlayıcı niteliği olan yaşanmışlıklara hâkimiz.
Bu eksiği giderebilmek ismine, ünlü çizimlerin ayrıntılarını ve öykülerini sizlere aktarıyoruz. Daha evvel internetin her köşesinde rastladığımız Kanagawa Dalgası’nın ve Christina’nın Dünyası’nın ayrıntılarını sizlere anlatmıştık. Şimdiyse Çığlık tablosuna bakıyoruz.
Ağzı açık olan bir karakteri barındıran ve Çığlık ismiyle anılan bu yapıtta, işler göründüğünden farklı
Çünkü burada bize bakan figür, kahrolmuş bir formda çığlık atmıyor. Tersine, öbür bir çığlık duyuyor ve buna karşı kulaklarını kapatarak kendini korumaya çalışıyor.
Bunun desteğine birazdan geçeceğiz ama öncelikle Edvard Munch tarafından oluşturulan yapıtın detaylarına göz atalım.
Basitçe 3 element var karşımızda
Bunları gökyüzü, fiyort ve köprü olarak gösterebiliriz. Köprünün en azından art taraflarında gerçekçi bir görüntü bulunurken tablonun geri kalanının gerçek dışı öğelerle dolu olduğunu görüyoruz.
Gökyüzünde kırmızı, turuncu, mavi ve sarıların birbirine girmesi dikkat çekiyor. Fiyortta ise dikkatli bakıldığında artta gemiler görülebiliyor.
Köprüde ise direkt bize bakan ve hali adeta bükülerek art plana karışmış olan ana karakter ve art planda ana karakterimizden pek de haberi yokmuş üzere görünen iki figür var.
Ayrıca bu yapıtın köşesinde, gizemi yıllar sonra çözülen bir yazı da var
- Eserde gizlenen yazının kızılötesi kamerayla görünümü
“Sadece bir deli tarafından çizilebilir” (Can only be painted by a madman) biçiminde lisanımıza çevirebiliriz bu yazıyı.
Söz konusu ifadeyi başta Munch’u sevmeyen birinin yazdığı düşünülüyordu. Ancak bir mühlet sonra bunu yazanın Munch’un kendisi olduğu ortaya çıktı.
- Edvard Munch
Bunun sebebi olarak Munch’un sanat anlayışının eleştirmenler tarafından sürekli kötülenmesi ve aşağılanması olduğu gösteriliyor.
Bunun sonucunda sanatkarın da bu türlü ironik bir ifadeyi resme eklediği düşünülüyor. Zira mental sorunlar, Munch’un adeta kabusuydu ve bu çeşit damgalar da kendisini üzmüyor değildi.
Ama sonrasında bunu kucakladı diyebiliriz
- Edvard Munch
Buradan sonra sanatkarın hayatına geçiyoruz. Bu kısım kıymetli, zira kelam konusu yapıtın tüm manası burada saklı.
Munch, 1863 yılında Norveç’te doğdu. 1800’ler ve 1900’lerde hayat, teknolojinin inanılmaz süratli gelişimi yüzünden güçlü ve yoksul ayrımını derinleştiriyordu.
Bu bağlamda zenginler servetine servet katarken fakirler, yalnızca tutunacak bir şey arıyorlardı ve bu bağlamda hayat, nüfusun büyük çoğunluğu için çok zordu.
Fakat Munch’un baş etmesi gereken çok daha büyük meseleleri vardı
- Edvard Munch
Öncelikle Munch, doğumundan beri daima hastalıklarla gayret ediyordu. Hatırlatmakta yarar var, 1800’lerin sonları ve 1900’ler ufak bir veremin bile ölümcül olabildiği vakitlerdi.
Maalesef verem yüzünden Munch da sevdiklerini erken yaşta kaybetti. 5 yaşındayken annesi, 14 yaşındayken de kız kardeşi hayata gözlerini yumdu.
- Munch’un verem yüzünden ölen kardeşi Sophie’yi anlatan The Sick Child (Hasta Çocuk) çizimi
Diğer kız kardeşine şizofreni tanısı konuldu ve akıl hastanesine yatırıldı. Erkek kardeşi her ne kadar hekim olmayı başarıp 30 yaşına gelebilse de zatürre sebebiyle o da hayata gözlerini yumdu.
Hayatın suratına yetişmenin esasen insanı zorladığı devirde bir de bunlarla baş etmesi gerekti
- Christian Munch on the Couch (Christian Munch koltukta)
Munch’un babasının, annesinin yokluğunda çocuklara hayalet kıssaları anlattığı bilinir. Ailedekilerin mental problemlerle karşı karşıya kalması ve hayatlarını yitirmeleri de Munch’u, mental meseleler konusunda epey korkutmuştur.
Babası demişken…
- Munch’un babazını çizdiği yapıtı (Christian Munch with a Pipe)
Munch’un babası da ağır bir depresyon süreci geçiriyordu. Bunun yanında koyu bir biçimde dinine bağlıydı ve bir an bile Munch’un ressamlığa yönelmesini desteklemedi.
Bunun yanında aile üyelerinin başına gelenleri de bu üzere günahlara karşılık verilen cezalar olarak nitelendiriyordu.
Elbette birinin çıkıp, bu denli karmaşa içinde büyüyen Munch’a bir yol göstermesi gerekecekti
- Hans Jæger
O kişi de Kristiania Bohemians (Kristiania Bohemleri) kümesinin üyelerinden olan Hans Jæger oldu. Kendisi Munch’a, vaktin alışılagelmiş sanat anlayışının dışına çıkması gerektiğini anlattı.
Zaten bunun haricinde de bir aktivisttir kendisi. Dahil olduğu kümenin maksadıysa kabaca, vaktin burjuvasına sanatında içinde bulunduğu birçok alanda “çıkarın şu at gözlüklerini” demekti.
Bu noktadan sonra sanatkarın sert fırça darbeleri ve ağır his transferi, vaktin varlıklı kısmı tarafından sertçe eleştirilmişti. Ancak Munch, bu yoldan devam etti.
Birtakım iniş çıkışların akabinde artık yolumuz Çığlık yapıtıyla kesişiyor
- Starry Night (Vincent Van Gogh)
1889’da Munch, 3 yıllığına Fransa’ya yerleşti ve burada izlenimcilik akımına maruz kaldı. Bu akımda görseldeki an, karşıdakine ışık ve renklerin kullanımıyla, geçişiyle ve fırça darbeleriyle tabir ediliyor. Çığlık yapıtında de bunu görebiliriz.
Fransa haricinde Almanya’da da mesleğini etkileyen değerli tenkitler aldı.
Çığlık tablosunun da içinde bulunduğu The Frieze of Life koleksiyonunu burada, yani Fransa’da oluşturdu
- Melancholy (The Frieze of Life koleksiyonundan)
Koleksiyondaki 22 eseri buraya yığmayacağız elbette. Ama koleksiyonun hedefini anlatalım.
Bu koleksiyonda aşk, endişe ve mevt üzere temalar anlatılıyor. Koleksiyondaki yapıtlarda yaşanmışlığı da görebiliyorsunuz.
Çığlık da yaşanmış olayları anlatan bu yapıtlardan yalnızca biri
Munch ‘Çığlık’ yapıtını 1893 yılında ortaya çıkardı. Günlüğündeki 22 Ocak 1892 tarihli şu yazıya kulak verince başımızda her şey netleşecek:
“Güneş batarken iki arkadaşımla yolda yürüyordum. Bir anda gökyüzü kan kırmızısına büründü. Arkadaşlarım yürümeye devam etti, ben ise kaygıyla orada kalakaldım ve güya tabiatın içinden kuvvetli, sonu gelmez bir çığlık geçiyormuş üzere hissettim”
Bu çığlığın ne kadar doğru olup olmadığını bilemeyeceğiz lakin Munch’u derin halde etkilediği ortada.
Günlükten alınan bu kısım sebebiyle de ortadaki figürün, Munch’u temsil ettiğine inanılıyor
Peki neden direkt kendini değil de böylesine düz bir karakteri çizdi?
Bunun için ortak bir doğruya varılmış değil ama büyük çoğunluğun katıldığı (ve kişisel olarak benim de katıldığım) bir niyet bulunuyor.
Bu fikre nazaran Munch, cinsiyet belirtisi göstermeyen ve birçok ayırt edici insan özelliğinden mahrum bu karakteri, kaygı üzere hislerin yalnızca kendine yahut muhakkak bir kümeye ilişkin olmadığını, her yerden insanın bununla karşı karşıya kalabileceğini göstermek için kullandı.
Yani kaygı, baskı, dehşet ve sevgi üzere hislerin kozmikliğini gösterebilmek ismine bu türlü bir karakter seçimi yaptı da diyebiliriz. Elbette farklı çıkarımlar yapılabilir.
- Anxiety (Endişe)
Buna ek olarak Munch’un yaptığı, çok sayıda insanın içinde bulunduğu tablolarda da bunun üzere yüz sözlerine rastlamak mümkün.
Çünkü hepimiz, vakit fark etmeksizin kalabalığın içinde de yalnız hissedebiliriz. Bu yalnızlık hissi farklı hislerle birleştiğinde ise, zihinde Munch’un yapıtlarında olduğu üzere bir yabancılaşma durumu gerçekleşir.
Yani zihnimiz, etrafımızdaki insanlardan ayrışır ve çevremize karışır. Çığlık’taki ana karakterin başına dikkatli bakarsanız akıntıya gerçek bir istikamet izlediğini ve bunun gökyüzüne kadar gittiğini fark edebilirsiniz. Tıpkı bahsettiğimiz durumda olduğu üzere.
Eser ve sanatçı hakkında birkaç enteresan bilgi:
- Çığlık’ın tam 4 farklı versiyonu bulunuyor. Bunun sebebi olarak sanatçının, elindeki The Frieze of Life koleksiyonunu öldükten sonra Oslo’da bir müzeye bağışlamak istemesi gösteriliyor. Bunun için de farklı vakitlerde birebir yapıtların farklı versiyonlarını oluşturdu ve koleksiyonu daima ‘tam’ tuttu
- Bu 4 versiyondan ikisi, daha evvel çalındı ve tekrar kurtarıldı.
- Farklı tekniklerle çizilen bu versiyonlardan pastelle çizileni, 2012 yılında neredeyse 120 milyon dolara açık artırmayla satıldı.
- Munch’un yapıtları Nazi Almanya’sında beğenilen görülmüyor ve stantlarda gösterilmiyordu.
- Fakat 1944 yılında öldü ve cenazesini nazilerin yapması, (o devirde Norveç, Almanya hakimiyetindeydi) birtakım kuşkuları beraberinde getirdi. Lakin bunun, onun imajını zedelemek için naziler tarafından özellikle yapıldığı söyleniyor.
- Zaten sanatını ‘yozlaşmış‘ olarak nitelendiren bu kümenin, Munch’un uğruna cenaze merasimi düzenlemesi gereğince garip.
- Maalesef ülkesinin nazi belasından kurtuluşunu göremedi.
Eser hakkında sizlerin niyetleri neler? Yorum kısmında fikirlerinizi paylaşabilirsiniz.
- Kaynaklar: Smart History, Great Arka Explained, EdvardMunch.org, Mozart Cultures, Tidsskriftet, CNN, Sue Prideaux, Totally History, Sons of Norway, Britannica, MUNCH
- Görsel Kaynakları: Smart History, Sanatın Öyküsü