Dünyanın dört bir yanında türlü sebeplerle yıllar içinde ‘hayalete’ dönmüş; hayatın terk ettiği sayısız kasaba var. Bunların bazıları savaşlar, bazıları verimsiz topraklar, bazıları nükleer krizler, bazıları de madencilik faaliyetleri sonrası bomboş kalmış yerler.
Bu yazımızda ziyaret edeceğimiz kasaba olan Uranium City ise son kümeye dahil. Medeniyetten kilometrelerce uzakta kendi halinde yerlilerin yaşadığı bir ‘çadır kent’ken büyük bir şirketin devasa maden ocağına dönüşen, bozulan ve sonra da kurulduğu üzere süratle yıkılan bir kent. Gelin birlikte Uranium City’nin kuruluş ve yıkılış öyküsüne göz atalım.
Uranium City, başlangıçta içinde yerlilerin yaşadığı, sakin ve huzurlu bir köydü
Kanada’nın kuzeyinde Saskatchewan eyaletinde Athabasca Gölü’nün kıyısında, üstünde kuzey ışıklarının dans ettiği, yemyeşil ormanlarla çevrili; bereketli göllerinde balıkların dolaştığı bir yer… Şimdilerde Uranium City olarak anılan bu bölge, evvelce işte bu türlü sakin, günlerin yavaş aktığı, telaşsız bir köydü.
Bu bölgedeki yerliler; çadırlarda yaşayan, geyik avlayıp balık tutan, ormanlardan yemişler toplayan, geniş bir aile diyebileceğimiz bir küme insandı. Bölgeye karadan ulaşım bile yoktu yani aslında buradaki beşerler ‘dünyadan’ büsbütün kopuk bir hayat yaşıyorlardı.
1950’li yıllarda, bölgede maden keşifleri başladı
Yerli sakinler hayatlarına huzur içinde devam ederken, İkinci Dünya Savaşı olup bitmiş; dünya çalkalanmış, savaş sonrası devrin tansiyonunun tesirleri ise ne yazık ki bu her şeyden uzak toprakları bile vurmuştu.
Aslında Saskatchewan eyaletinin geniş topraklarında uranyum madenlerinin olduğu 1930’lu yıllardan beri biliniyordu. Fakat İkinci Dünya Savaşı’nın başlamasıyla birlikte Kanada hükümeti ülke genelinde maden arama çalışmaları için özel arama yasağı getirdi. Bu sebeple bölgede rastgele bir maden çalışması uzunca yıllar yapılmadı.
Ancak tekrar savaş devri ve sonrasında bilhassa ABD üzere ülkelerin nükleer silahlar geliştirmek için uranyum çalışmalarını artırması sonrası 1950’li yıllara girerken Kanada da bu bahisteki adımlarını yine gözden geçirme kararı aldı. Savaştan sonra madenle ilgili yasaklar kalktı ve uranyum cevherine artan ilgiyle birlikte Saskatchewan eyaletinde ağır bir maden arayışı başladı.
Bu aramalar sırasında Athabasca Gölü etrafında güçlü ve geniş bir bölgede bulunan maden yatakları keşfedildi. Bölgedeki süratli dönüşüm de başlamış oldu. Eldorado Mining & Refining isimli şirket, bölgedeki tüm maden çalışmalarını yürütmeye başladı.
Uranium City, sıfırdan inşa edildi
Athabasca gölü etrafında bulunan güçlü maden yatakları sonrası, eyalet hükümeti maden çalışmalarını desteklemek için bölgeyi hareketlendirme kararı aldı. Akabinde da Uranium City ismini alan bölge süratle ‘şehirleşti’. Olağan ki, kentleşme deyince aklımıza günümüzün dev kentlerini getirmemek gerekiyor.
Lakin içinde çok da kalabalık olmayan bir küme yerlinin yaşadığı bölge, bir anda ‘büyüdü’. Maden çalışanlarının gelmesiyle; Uranium City bir anda eyaletin en süratli büyüyen yerine dönüştü. Kısa müddet içinde ise eyalette ‘şehir’ unvanına sahip olmak için gereken 5000 kişi hududunu aştı.
Kentte otel, okul, hastane, merkezde büyük bir toplanma alanına dönüşen barlar, yepisyeni meskenler yapıldı. Ortadan tahminen de 3 – 4 yıl geçmeden, Uranium City kalabalık, tabanında uranyum maden ocakları olan büyük bir kente dönüştü.
Artık bu büyüleyici hoşluktaki topraklarda göl kenarında balık tutan babalar ve ormanlarda koşturan çocuklar değil; madende saatlerce çalışıp tahminen de farkında bile olmadan bedenine yüksek oranda radyasyona maruz kalan emekçiler dolaşıyordu.
Süratle yükselen kentin sonu da birebir süratle geldi
50’li yılların başından itibaren kurulan, büyüyen ve bir anda ‘gelişen’ Uranium City, 60’lı yıllarda süratli bir sonun başlangıcındaydı. Uranyum ‘piyasasında’ yaşanan dinginleşme, Kanada’nın ‘askeri alanda kullanılacak’ uranyum satışlarını durdurma kararı alması üzere münasebetlerle, Eldorado Mining & Refining birtakım ‘kesintilere’ gitme kararı aldı.
Aslında 1967 – 68 yıllarında uranyum için ilgi bir müddetliğine arttı fakat bu artış, bölgede çıkarılan uranyumu ’emecek’ kadar yüksek değildi. Hal bu türlü olunca da 1969’da Uranium City civarındaki madenler için birinci kesinti kararları açıklandı.
1970’li yılların ortasında yeni bir hareketlilik periyodu oldu; hatta o denli ki şirket, eyaletin kuzey bölgesindeki maden çalışmalarını da içeren birtakım genişleme programları da açıkladı. Tesisleri yenilemek üzere adımlar atıldı. Lakin bu adımların hiçbiri, yaklaşmakta olan sona pürüz olamadı.
Takvimler 1982’yi gösterdiğinde, şirket ‘artan maliyetler’, ‘düşen cevher kalitesi‘ ve ‘düşüşe geçen uranyum piyasası’ üzere münasebetlerle, ansızın bölgedeki tüm operasyonlarını durduracağını açıkladı.
İnşa edilen koca bir kent, tek bir açıklamayla yok oldu
Uranium City sakinlerinin, bölgede yaşayan az sayıda yerli dışında neredeyse tamamı, buraya sırf maden çalışmaları için gelmişti. Bu beşerler için sıfırdan kurulan kent, gelen tek bir açıklamayla adeta yıkılmıştı.
Bu haber sonrası bölgede yaşayan binlerce personel ve ailesi bölgeyi mecburen terk ederken, geride kalanlar da vardı. Lakin bu bireylerin sayısı, vakitle 50’ye kadar düştü. Geride kalan bu az sayıda insan için hayat her geçen gün zorlaşmaya başladı. Zira ‘şehirdeki’ tüm işletmeler bir bir kapanmış; okul – hastane üzere yerler de hizmet vermeyi durdurmuştu. Gerisinden da tüm kentteki altyapılar da çalışmaz duruma geldi. Yani aslında Uranium City, 30 yıllık bir ömrün akabinde, 1982’de mevte terk edildi.
Geride radyoaktif atıklar, çöpler ve çürüyen bir kentin izleri kaldı
Uranium City’nin 30 yıllık kıssasına birlikte göz attık. Ancak aslında öykünün temel etkileyici kısmı şimdiye kadar anlattıklarımdan çok, bu sonun yarattığı yıkım. Zira Uranium City, sırf ürkütücü fotoğrafları ve ‘hayalet kasaba’ sıfatı sebebiyle dikkat cazibeli değil.
Bölge artık adeta dev bir çöplüğe dönmüş durumda. Kentin etrafında yer alan maden çukurları suyla doldu, bu sular taşarak göle ve toprağa karıştı, tüm tabiata radyoaktif atıklar salındı. Yıllar boyunca bölgedeki radyoaktif atıkların temizlenmesi, milyonlarca ton yükündeki kayaların ‘ortadan kaldırılması’ için pek çok defa görüşmeler yapıldı. Lakin ortaya çıkan dev ‘temizlik bütçeleri’, bu kuytu köşedeki artık yok olmuş kentin neredeyse büsbütün unutulmasına neden oldu.
Radyoaktif atıkların yanında kentteki her bir yapı artık neredeyse çürümüş durumda; etrafta terk edilmiş araçlar, binalar ve tesislerden arta kalanlar, bir ormanın ortasındaki dev ve kokuşmuş bir çöplük üzere tabiata karışıyor.
İnsan kıssaları de en az kirlilik kadar vahim
Ortadan geçen çok yılın akabinde, bölgede 2016’da yaşanan bir orman yangını, hem dünyanın hem de Kanada’nın unuttuğu bu bölgenin tekrar isminin anılmasını sağladı. Bölgeye yapılan ziyaretlerin ortaya çıkardığı acı görünüm, beraberinde acı öyküler de getirdi.
Geçmişte orada maden personeli olarak çalışan pek çok insanın arkadaşlarıyla, yakınlarıyla yapılan görüşmelerde daima tıpkı bilgi verildi; uranyum madeninde çalışan personellerden geriye tanıdıkları kimse kalmamıştı. Zira pek birçok, ciğerlerine çektikleri görünmez zehir sebebiyle ölmüşlerdi…
Aslında uranyum radyoaktif bir element olması sebebiyle zati madencilik faaliyetlerinin ziyan verdiği biliniyor. Fakat o yıllarda bu yetmezmiş üzere değişik bir sorun daha olduğu sav ediliyor. Bu argümanlara nazaran yanlış bir bilgi, madencilere vefatla sonuçlanacak bir ziyan veriyordu. Kelam konusu yanlış bilgi ise alüminyum tozunun akciğerlere ziyan veren silikozis hastalığına güzel geldiği idi. Ama aslında alüminyum tozu, kanserden erken bunamaya pek çok hastalığa neden olarak vefata yol açabiliyor.
Yerliler için de hayat zordu
Doğal ki bölgede yaşanan bu yıkıcı dönüşümün tek kurbanı çalışanlar değildi. Bölgede yaşayan ve bir anda köylerinin adeta istila edilmesiyle apayrı bir hayata alışmak zorunda kalan yerliler de, şirket elini eteğini çekip gidince, avuçlarında bir çöp yığınıyla oldukları yerde kalakaldılar. Bir maden çalışmasının adeta yok ettiği bölge, yerli halkın da kendi dokusunu ve doğal ömrünü kaybetmesine neden oldu.
Doğduğundan beri gölün civarındaki bir çadırda ailesiyle birlikte yaşayan yerli bir bayan, bölgeye gelen birinci ‘beyaz insana’ nasıl şaşırdıklarını ve hayal üzere bir hayatın nasıl ‘bittiğini’ anlatırken, köylerine gelen birinci ‘beyaz insana’ ithafen ‘şeytan’ diyordu…
‘Ama uranyum pak güç için kullanılıyor’
Nükleer santrallerin sayısı, güç üretiminde geleceği ‘daha az kirletecek’ bir alternatif olarak dünyanın pek çok bölgesinde giderek artıyor. Onu bu kadar öne çıkaran şey ise ‘temiz enerji’ olması. Ancak öykünün gerisine baktığımızda, nükleer güç santrallerinin en değerli bileşenlerinden olan uranyum elementinin madencilik faaliyetlerinin bıraktığı dev yarayı görüyoruz.
Evet, nükleer güç pek çoklarına kıyasla ‘daha pak’ olabilir. Ancak sızıntı ve kaza üzere durumlar dışında, sadece madencilik sürecinin bile bu güce ‘temiz enerji’ dememize mahzur olduğunu söylemek sanırım yanlış olmaz.
Uranium City, aslında ‘özel’ değil. Zira dünyanın dört bir köşesinde yalnızca madencilik faaliyetleri sebebiyle kurulup yıkılan pek çok ‘şehir’ var. Ancak Uranium City, hem yerli halka, hem personellere hem de tabiata kısacık bir müddette verdiği ziyanla, durumun vehametini daha düzgün anlamamızı sağlıyor.
Uranium City’den geriye kalanlar…
Uranium City’ye havadan bir bakış…
Uranium City’de kuzey ışıkları…
Uranium City’de ailesinin eski konutunu ziyaret eden bir adam…