Dünya üzerinde konuşulan tek bir lisan olduğunu düşünün. Lakin o denli ‘İngilizce dünya dili’ ‘Çince olsun bence’ üzere değil; en başından itibaren tüm insanlık tek bir ortak lisan geliştirseydi nasıl olurdu?
Sahi, neden o denli olmamış ki? Bir canlı çeşidi, her sıkıntısını anlatmak için ufacık aralarda bile niçin ve nasıl yüzlerce lisan oluşturmuş? Bir kent kadar alanda yaşayan topluluklar bile nasıl olmuş da birbirinden farklı lisanlar geliştirmiş? Şayet bu sorunun yanıtını merak ettiyseniz, yalnız değilsiniz. Gelin tüm muhtemel karşılıklara bakalım… Lakin karşılıklara geçmeden evvel belirtmekte yarar var; bu sorunun net ve tek bir yanıtı yok…
Yağmur yağışının ölçüsü, dağlar, okyanuslar… Tabiat lisan geliştirmemizde baskın bir rol oynamış üzere görünüyor
Şunu önden söyleyelim; lisanların sayısının bu kadar fazla olması kadar dikkat cazibeli olan bir başka şey dil sayısının kimi bölgelerde çok azken kimi bölgelerde çok ağır olması. Örneğin Nijerya, Papua Yeni Gine ve Endonezya dünya üzerinde konuşulan tüm lisanların %29’una konut sahipliği yapıyor. Tropikal iklime sahip bölgelerde, lisanların çeşitliliği de daha fazla üzere görünüyor.
İşte bu datalar lisanların çeşitlenmesi noktasında akla birinci olarak iklim ve coğrafyayı getiriyor.
En kolaydan başlayalım; dağlarla bölünen bir coğrafyada, o dağların iki yakasında yaşayan bireylerin birbirleriyle etkileşime girme ihtimallerinin neredeyse olmadığını düşünürsek, farklı lisanlar geliştirmiş olma ihtimalleri çok yüksek. Birebir halde, okyanuslarla ya da denizlerle bölünen toprak modüllerinin iki yakasında yaşayan beşerler da haliyle farklı lisanlar oluşturmuş olabilirler.
Ancak tabiatın lisan üzerindeki tesiri bununla hudutlu değil. Ayrıyeten bölgenin aldığı yağış ölçüsü; dolayısıyla beslenme, göç üzere davranışlar ve o bölgede yaşayan insan sayısının değişmesi üzere durumlar da lisan sayısını etkiliyor. Bu bahiste yürütülen bir araştırma da yağış ölçüsünün lisan dağılımını etkilediğini gösteriyor.
Buraya kadar her şey yolunda. Pekala ne bir dağ ile bölünen ne de bir okyanusla birbirinden ayrılan iki çok yakın bölgede nasıl oluyor da farklı lisanlar oluşabiliyor?
Burada devreye lisanların sosyokültürel yapıdan etkilenmiş olmaları durumu giriyor. Küçük kümeler halinde yaşayan toplumlar kendi küçük kümeleri ortasında bir irtibat lisanı oluşturmuş, bu lisanı kendi topluluklarını öbür topluluklardan ayırmak için de kullanmış olabilirler.
Şöyle düşünün; birkaç düzine kişiden oluşan ilkel bir toplumda öncelik avlanma ve beslenme. Büyük bir av yakaladıklarında birbirlerine uzaklardan seslenmek zorunda kalabilirler. Bu türlü bir senaryoda başka ‘rakiplerden’ ayrışmak için sadece kendi kümelerinin anlayacağı seslenişler, sözler geliştirmiş olabilirler.
Ayrıca giderek kalabalıklaşan toplumlarda bir mühlet sonra bir ‘bölünme’ eğilimi gösterilebilir. Bu da bölünen toplumlarda sözlerin vakitle değişip yeni bir irtibat lisanı geliştirilmesi ile sonuçlanabilir. Ya da bir lisan konuşulduğu uzaklık büyüdükçe değişebilir, vakitle kendi bölgesinde orijinal bir lisan haline gelen bölünmüş lisanlara ayrılabilir.
Savaşlar, dinler ve daha fazla ‘sosyal konu da’ lisanların çoğalmasını etkilemiş olabilir
Savaşlarla yapısı değişen toplumlar, zarurî göçler, istilalar üzere durumların da lisanların çeşitlenmesinde tesirinin olabileceği düşünülüyor. Daha geniş alana yayılan ve vakitle bağları kopan toplumların lisanlarının farklılaşması buna örnek verilebilir. Birebir vakitte dinlerin de toplum yapısının pek çok tarafının etkilemiş olabileceği üzere lisan noktasında da bir tesir yaratmış olabileceği söz ediliyor.
Böylesine esaslı ve tesiri büyük bir mevzuyu tek bir nedenle açıklamaya çalışmak aslında kulağa çok gerçek gelmiyor
Diller sabit yapılar değil. Günümüz Türkçesiyle Göktürk Türkçesine bakalım örneğin… Emsal sözlere ve tabirlere karşın ne kadar büyük farklılıklar olduğunu görürüz. Haliyle farklı etkileşimler, farklı olaylar ve ‘ihtiyaç alanları’ dahilinde farklı lisanların, tabirlerin oluşmasının birden çok nedeninin olması çok beklenen.
Yine de bu mevzuyu araştıran bilim insanları ve araştırmacılar, insanlık tarihi için hayati ehemmiyet taşıyan başlıklardan biri olan lisanların ortaya çıkışı ve evrimi konusunda daha fazla şey öğrenmemiz gerektiği noktasında hemfikir. Daha fazla araştırma yapıldıkça da, yeni datalarla bu bahis aydınlanmaya devam edecek.
Kaynaklar: BioScience, The Royal Society Publishing, The Conversation
