Bilimsel deneyler hayli karmaşık süreçlerdir. Bir bahis üzerinde yapılan çalışmalar sırasında apayrı bir şey keşfedebilirsiniz. İvan Pavlov’un yaptığı da tam olarak buydu. Rus bilim insanı aslında sindirim sistemi üzerine çalışmalar yapıyordu lakin bu çalışmalar sırasında üzerinde deney yaptığı köpeklerde epey farklı bir durum keşfetti. Klasik şartlanma olarak isimlendirilen bu ruhsal gerçeği hepimiz Pavlov’un köpeği olarak biliyoruz.
Pavlov’un köpeği deneyleri sırasında görüldü ki bu hayvanlar evvel çalışanların ayak sesine, daha sonra da özel olarak onlara sunulan zil sesi uyarıcılarına salya akıtarak reaksiyon gösteriyorlardı. Zira ayak sesi ve zil sesi demek, yemek vaktinin gelmesi demekti. Bu durumun insanlarda da geçerli olması ise psikoloji biliminde yeni bir devrin kapılarını açtı. Pavlov’un köpeği deneyleri ve klasik şartlanma nedir gelin biraz yakından bakalım.
Sindirim sistemi üzerine çalışan bir bilim insanı: İvan Pavlov kimdir?
1849 – 1936 yılları ortasında yaşamış olan İvan Petroviç Pavlov, Ryazan İlahiyat Yüksek Okulu’nda temel eğitimini aldıktan sonra Askeri Tıp Akademisine girdi. Burada fizyoloji alanında uzmanlaştı ancak bir yandan da tabiat bilimleri başta olmak üzere pek çok farklı bahis hakkında da eğitim alıyordu. Bu süreçte insan refleksleri üzerine değerli çalışmalar yaptı.
Artık bir uzman olan Pavlov, kendine bir laboratuvar açtı. Çalışmalarındaki başarısı nedeniyle bilim dünyasında öne çıktı ve Nobel Ödülleri’nin kurucusu olan Alfred Nobel başta olmak üzere pek çok değerli isimden takviye aldı. Bu takviyeler ile yaptığı sindirim sistemi çalışmaları sayesinde 1904 yılında Nobel Fizyoloji/Tıp Ödülü’ne layık görüldü. Ödül merasiminde yaptığı konuşma ise onun çalışmalarının çok daha farklı bir boyutu olduğunu tüm dünyaya gösterdi.
“Canlıların en temel ve en güçlü içgüdüsü yiyecek bulmaktır.”
Nobel mükafatını almak için sahneye çıkan İvan Pavlov, konuşmasına hiç de beklenmedik bir halde başladı. Ona nazaran tüm canlıların en temel ve en güçlü içgüdüsü yiyecek bulmaktı. Koşullu refleks ve şartsız refleks üzere kavramlardan bahsetti. Çünkü Pavlov, deneyleri sırasında üzerinde çalıştığı köpeklerin şimdi et verilmemesine karşın onun ya da asistanlarının ayak sesini duyunca salya akıtmaya başladıklarını keşfetti.
Pavlov’un köpeği deneyi ile ortaya çıkan klasik şartlanma:
Ivan Pavlov, sindirim sistemi çalışmaları için köpekler üzerinde deneyler yapıyordu. Onları uygun besliyor ve bakımlarına dikkat ediyordu. Beslenme süreçlerine alışan hayvanlar, Pavlov’un ya da asistanlarının ayak seslerini duydukları vakit yemek vakti geldiğini anlıyor ve salya akıtmaya başlayarak kendilerini yemeğe hazırlıyorlardı. Yani et doğal uyarıcısına, salya doğal yansısını veriyorlardı.
İyi eğitimli bir bilim insanı olan Pavlov şunu düşündü, bu doğal reaksiyon yapay bir uyarıcıya da verilebilir miydi? Hemen çalışmalar başladı. Köpeklere her et verilmeden evvel bir zil sesi çaldı. Birkaç deneme sonunda köpek artık zil sesi ile et ortasında bir alaka kurmuştu. Bu durum kaideli reaksiyon ya da şartlı refleks olarak isimlendirilir. Zira aslında ete verdiği reaksiyon, koşulsuz yansıdır.
Pavlov’un köpeği deneyi adım adım ilerledi:
Köpeklerin birinci reaksiyonlarını fark eden Pavlov, özel bir düzenek hazırlayarak köpeklerin salya ölçüsünü ölçmeye başladı. Onlara küçük küçük etler verdi ve doğal olarak salya oranları arttı. Daha sonra et verdikçe zil çalmaya başladı ve tekrar doğal olarak salya oranları arttı. Son olarak et vermeden sırf zil çaldı ve şartlı refleks olarak köpeklerin salya oranı arttı. Yani köpek artık yapay bir uyarıcıya doğal bir reaksiyon verir hale geldi. Pavlov bu reaksiyonları üç temel başlıkta açıklar;
- Çevreden gelen her bir uyaran harekete geçiriyor ya da hareketi engelliyor.
- Harekete geçmeyi ve hareketi engellemeyi sağlayan hudutların beyindeki etkileşimleri makul kurallara nazaran gerçekleşiyor.
- Her hudut sisteminde doğuştan gelen farklılıklar bulunuyor.
Klasik şartlanma sürecini tanımlayan temel kavramlar:
- Başlangıçta hiçbir doğal reaksiyon oluşturmayan nötr uyarıcı yani zil sesi.
- Doğal reaksiyona neden olan doğal şartsız uyarıcı yani köpeğe verilen et.
- Otomatik olarak oluşan doğal şartsız reaksiyon yani köpeğin salyasındaki artış.
- Koşulsuz uyarıcı ile eşleştikten sonra mana kazanan şartlı uyarıcı yani et ile birlikte çalan zil sesi.
- Koşullu uyarıcıya verilen öğrenilmiş şartlı reaksiyon yani köpeğin zil sesini duyunca salyasındaki artış.
Pavlov’un köpeği deneyindeki klasik şartlanmanın temel prensipleri:
- Sönme
- Kendiliğinden geri gelme
- Uyarıcı genellemesi
- Ayırt etme
- Üst seviye koşullanma
Sönme:
Deneysel çözülme olarak da isimlendirilen sönme prensibi, şartlı uyarıcı ile şartsız uyarıcı ilişkisinin zayıflamasıdır ve bunun sonucunda şartlı reaksiyon ortadan kalkar. Zil çalmasına karşın köpeklere et verilmemesi sonucu köpek artık zil sesine reaksiyon vermeyecektir.
Kendiliğinden geri gelme:
Klasik şartlanma ile öğrenilen şartlı reaksiyon sönme ile ortadan kalksa bile geri gelebilir. Yani köpeğe zil sesi ile et verilmese ve bu reaksiyon sönse bile bir mühlet sonra tekrar edilirse şartlı reaksiyon geri gelir. Fakat bir sefer söndükten sonra asla eskisi üzere olmaz.
Uyarıcı genellemesi:
Koşullu reaksiyona neden olan şartlı uyarıcıya emsal uyarıcılara da tıpkı reaksiyonun verilmesini söz eder. Köpek, tıpkı zil sesi olmasa da misal seslere salya akıtabilir. Çocukluğunda bisikletten düşerek ayağını kırmış bir kişinin motosiklete binmekten korkmasını buna örnek olarak gösterebiliriz.
Ayırt etme:
Ayırt etme prensibi, uyarıcı genellemesinin tam aksisi bir tesirdir. Yani bir köpek sadece tek bir şartlı uyarıcıya şartlı reaksiyon gösterebilir. Bu prensip, her hudut sisteminde doğuştan bulunan farklılıklar nedeniyle ortaya çıkmaktadır.
Üst seviye şartlanma:
Koşullu reaksiyon oluşturan şartlı uyarıcıya bir yenisinin eklenmesini ifade eden üst seviye şartlanmaya örnek vermek gerekirse bisikletten düştüğü için motosiklete binmekten korkan kişinin otomobilden da korkmasını söyleyebiliriz.
Klasik şartlanma tekniği İkinci Dünya Savaşı’nda kullanıldı:
İkinci Dünya Savaşı sırasında Almanların güçlü tankları ile çaba etmek isteyen Sovyetler, Pavlov’un köpeği deneyini kullandılar. Köpekleri günlerce aç bıraktıktan sonra tankların yanında yemek verdiler. Böylelikle köpek, tank ile yemek ortasında bir temas kurdu.
Savaş alanına çıkarılan aç köpeklerin sırtına bomba bağlandı. Aç bir halde salınan köpekler Alman tanklarını görünce çabucak yanına yanaştılar ve sırtlarındaki bombalar patlatılarak tanklar imha edildi. Sovyet kaynaklarına nazaran bu halde 300 tank yok edildi. Hatta o denli ki bir periyot Alman askerlerine gördükleri her köpeği vurma buyruğu verildi.
Reklamlarda kullanılan klasik şartlanma teknikleri ile manipüle ediliyoruz:
Klasik şartlanma tekniği bugün alkol, uyuşturucu ve sigara bağımlılığı için kullanılan bir metot lakin hiç beklemediğimiz bir yerde, reklamlarda da kullanılıyor. X şampuanı kullanırsak reklamdaki oyuncu kadar hoş olacağımızı, Y içeceğini içersek inanılmaz sevinçli bir hayatımız olacağını düşünüyoruz. Her ne kadar bunlar mantıklı gelmese bile bilinçaltımıza ister istemez bu bildirileri alıyoruz. Bilhassa gençler bu manipülasyon tekniğinin amacındadır.
Kişinin yapay uyarıcılara doğal reaksiyon verme sürecini tanımlayan Pavlov’un köpeği deneyi ile ortaya çıkan klasik şartlanma hakkında bilmeniz gerekenlerden bahsettik. Ne kadar karmaşık bir zihnimiz olsa bile birkaç kolay hile ile manipüle edilebiliyor olmamız sahiden düşündürücü.
