Hatırlarsınız, COVID – 19 pandemisinin tüm dünyayı kasıp kavurduğu devirde petrol fiyatları sıfırlanmakla kalmamış eksi bedele bile inmişti. Elbette bunlar sayısal bilgilerdi ve tekrar hepimiz akaryakıta para ödüyorduk. Sonra işler değişti ve 2022 yılının birinci aylarında ham petrol varil pahası rekor bir fiyat olan varil başı 90 dolara kadar çıktı. Türkiye’deki akaryakıt fiyatlarını takip ediyorsanız dünyada olduğu üzere ülkemizde de fiyatların pek iç açıcı olmadığını görebilirsiniz.
İyi fakat ne oluyor da toplamda trilyonlarca dolarlık piyasaları etkileyen petrol fiyatları bu kadar artıp azalabiliyor. Öncelikle petrol demek sadece akaryakıt demek değildir. Petrolün kullanıldığı sayısız dal var. Bu dalların petrol talebi, üreticilerin arzı, özel muahedeler, mahallî tesirler ve daha kaç etken; petrol fiyatları üzerinde son derece kıymetli bir rol oynuyor. Gelin dünyada petrol fiyatları nasıl belirleniyor sorusunu kimi temel etmenler üzerinden inceleyerek bir sonuca varmaya çalışalım.
Petrol fiyatları neye nazaran belirlenir?
Petrol fiyatlarını belirleyen kıymetli etmenlere geçmeden evvel temel bir giriş yapmakta fayda var. Petrol pek çok farklı kesimi derinden etkilediği ve uğruna demokrası ismi altında savaşlar çıkarıldığı için son derece kıymetli bir bedel üzere görünebilir fakat petrol tıpkı rastgele bir hammadde üzere üretilen, satılan ve tüketilen ticari bir metadır. Bu nedenle iktisadın etkilendiği durumlardan o da etkilenir.
Öncelikle üreticilerin ne kadar petrolü var ve bunun ne kadarını satıyor, bu değerli. Üretici dilediği kadar satsın, tüketici ne kadar petrol alıyor bu daha da değerli. Ülkelerin jeopolitik pozisyonu üreticiler ve tüketiciler için büyük bir değere sahip. Büyük tüketicilerin, üreticilerle yaptığı özel mutabakatlar dünya genelini etkileyecek seviyede olabilir. Son olarak lokal satışları düşünürsek o ülkenin parasının dolar karşısındaki bedeli son tüketiciyi bile etkileyebiliyor.
Özetleyelim; ortada gereğince petrol varsa ve üretici tarafından piyasaya arz ediliyorsa, tüketici arz edilen esere gereğince talep gösteriyorsa, özel mutabakatlar genel fiyat siyasetini etkileyecek seviyede değilse, üretici ve tüketici ülkelerde istikrar varsa, son olarak ülkenin mahallî parası dolar karşısında çok da kıymetsiz değilse her şey yolunda. Lakin bunları adım adım düşünmeli ve birinci şart uygun değilse oburlarının pek de değerli olmadığını bilmelisiniz.
Petrol fiyatlarını etkileyen faktörler:
Üreticilerin petrol arzı:
Organization of Petroleum Exporting Countries, kısaca OPEC, Türkçesi ile Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü isimli 1960 yılında kurulmuş bir birlik var. Afrika’dan, Orta Doğu’dan, Güney Amerika’dan ve Güneydoğu Asya’dan pek çok petrol üreticisi ülkenin üyesi olduğu bu birlik, tertipli olarak piyasaya arz edilecek ham petrol ölçüsünü sınırlayan kurallar koyuyor. Böylelikle petrol fiyatları bu arz üzerinden bedellendiriliyor.
Amerika Birleşik Devletleri ve Rusya üzere güçlü lakin OPEC üyesi olmayan ülkelerin bu birliğin kurallarına uymak yerine kendi petrol arz siyasetleri uygulamaları ise bir müddettir bu istikrarları değiştiriyor. Farklı petrol üretici ülkelerin OPEC kararlarından ve öbür üreticilerden bağımsız olarak uyguladıkları petrol arz siyasetleri bazen tüm dünya petrol sanayisini etkileyecek fiyat değişimlerine neden olabiliyor.
Tüketicilerin petrol talebi:
OPEC birliği ve başka ülkeler diledikleri üzere petrol arzı yapabiliyorlar. Lakin ekonominin temeli olan arz – talep alakasını yamana atmayın. Ortada bol bol petrol olsun, bunu alacak kimse olmayınca fiyatlar bir anda tepetaklak olabilir. Elbette tıpkı durum piyasada gereğince petrol olmadığı ve talebin yüksek olduğu periyotlarda de petrol fiyatlarını etkilemektedir.
COVID – 19 pandemisinin en ağır olduğu periyotta fiyatların eksiye düşmesinin de nedeni buydu. Kimsenin o kadar çok petrole muhtaçlığı yoktu zira konutta oturuyorduk. Ters bir etkiyi havaların soğuduğu ve ısınma için kullanılan petrol muhtaçlığının arttığı periyotta de görüyoruz. Tıpkı aksi tesir ticari ve şahsî ulaşımın artarak akaryakıta de talebin yüksek olduğu devirlerde de karşımıza çıkıyor.
Özel mutabakatlar:
Petrol piyasasındaki alışverişler her vakit sar bana oradan bin varil ham petrol halinde olmuyor. Havayolu şirketleri üzere yüksek oranda petrol talebi olan kimi iştirakçiler, ham petrol fiyatlarındaki değişkenlerden etkilenmemek için vadeli süreçler ve fiyat opsiyonları içeren özel muahedeler yapıyorlar. Birebir tekniği bazen piyasa spekülatörleri de uyguluyor ve ham petrol fiyatındaki değişimden yüksek oranda kar etmeyi amaçlıyorlar.
Bu cins özel muahedeler maalesef petrol piyasasının değişmez bir gerçeği. Zira ham petrol fiyatlarındaki değişkenlik aniden gerçekleşiyor. Bunun nedenli tüketicilerin yüksek fiyat karşısındaki yansılarını azalarak değil de bir anda vermeleridir. Benzer bir yansıyı petrol arz edenler de veriyor. Ya bir anda petrol arzı duruyor ya da bir anda petrol talebi kesiliyor. Bu durum ister istemez çok sert fiyat değişikliklerine neden oluyor ve bu durumdan etkilenmek istemeyenler de özel mutabakatlarla kendilerini garantiye almak ya da ne koparırlarsa kar etmek istiyorlar.
Yerel tesirler:
Petrol fiyatlarını belirleyen etkenler ortasında en temel olanlar petrol üretici ve tüketici ülkelerin jeopolitik pozisyonu ile siyasi yapısıdır. OPEC ülkelerinden bahsettik. Bu ülkelerde bugün bile ya iç savaş ya da sonu gelmez çatışmalar var. Bu durum ister istemez piyasaya sunulan petrol arzını etkiliyor. İran ihtilali, İran – Irak savaşı, Arap petrol ambargosu ve Basra Körfezi savaşları üzere olaylar petrol piyasasını yerle bir etmiştir.
Her vakit olmasa bile değerli petrol tüketicisi olan ülkelerdeki olaylar da petrol fiyatlarını etkileyebiliyor. Diyelim diktatörlükle yönetilen bir ülke var ve lokal para giderek dolar karşısında kıymet kaybediyor. Kelam konusu ülke artık eskisi kadar ağır petrol talep edemiyor zira halkı yüksek vergiler altında ezildiği için akaryakıt bile alamıyor. İşte bu ve gibisi durumlar arz – talep istikrarını bozarak dünya petrol fiyatlarını etkileyecek sonuçlar doğurabiliyor.
Dünyadaki petrol fiyatları neye nazaran belirlenir sorusunu petrol fiyatlarını etkileyen faktörler üzerinden kıymetlendirerek herkes için anlaşılır sonuçlara ulaşmaya çalıştık. Elbette dünya petrol fiyatları çok daha farklı değişkenlere sahip olan ve bazen sadece hususun uzmanları tarafından anlaşılabilen bir durumdur. Bahis hakkındaki fikirlerinizi yorumlarda paylaşabilirsiniz.