1970’li yıllara kadar şayet hayran kaldığınız bir sanatkarın müziğini radyoda beklemek yerine dilediğiniz vakit dinlemek istediğiniz vakit bir plak çalara ve onun plağına sahip olmanız gerekiyordu. Uzun yıllar müzik dinlemenin en kullanışlı yolu olarak bilinen plaklar yerini vakitle kasete, CD’ye, MP3’e ve son olarak da dijital müzik platformlarına bıraktı. Garip bir biçimde ise 2008 yılından sonra plaklar yine moda oldu.
Plakların ortaya çıkışı 19. yüzyılın sonlarında yaşandı. Süratli bir gelişim göstererek kısa mühlet içinde ses paylaşımının en büyük aktörü haline geldi. Tek dokunuşla dilediğimiz müziğe ulaşabildiğimiz günümüzde epey ilkel bir formül olmasına karşın pek çok müziksever hala plakların büyüsüne kendini kaptırmış durumda. Gelinplak nedir sorusu üzerinden tarihine ve nasıl çalıştığına biraz daha yakından bakalım.
Plak nedir?
En temel tarifiyle plak, bir ses depolama ünitesidir. Plak sadece sesleri depolamaz, uygun bir plak çalar ile depoladığı sesleri oynatır da. Tarih boyunca pek çok farklı materyalden üretilmiş olsalar da genel olarak PVC materyalden üretilir. Boyutlarına ve çeşidine nazaran değişen uzunlukta ses kaydı yapabilir ve her iki tarafında da farklı kayıtlar saklayabilir. Pikap olarak bilinen plak çaların tarihini buradaki yazımızda anlatmıştır.
Plak nasıl çalışır?
Plak tarihini anlatırken ayrıntılarına yer vereceğiz lakin en temel tarifiyle plakların çalışma sistemi parmak izi üzeredir demek yanlış olmaz. Plak üzerindeki kanallara ses analog olarak işlenir ve bu formda saklanır. Bir plak çalara yerleştirilen plak üzerindeki kanallar, plak çaların iğnesi tarafından okunduğu vakit kaydedilen ses çalmaya başlar. Şayet plağın ardına farklı bir ses işlendiyse çevirip plak çalara yerleştirdiğiniz vakit bu kanallar da iğne tarafından okunarak oynatılır.
Her şey Thomas Edison’un fonografı icat etmesi ile başladı:
1870’li yıllarda Thomas Edison telefon ve telgraf üzerine kıymetli çalışmalar yapıyordu. Her iki aygıt da kayıtsız bir transfer yaptığı için Edison sesleri kaydetmesi ve çalması için 1877 yılında fonograf isimli bir aygıt icat etti. Mum bir silindir üzerine kaydedilen sesleri okuyan fonograf için Edison, müziğin yine üretimi tarifini kullanmıştır.
1880’li yıllara geldiğimiz vakit Alexander Graham Bell’in sahibi olduğu Volta Laboratuvarı, Edison’un dizaynlarını güzelleştirerek gramofon ismini verdikleri bir aygıt geliştirdi. Bu aygıt sesleri mum silindir üzerinden değil, sert kauçuk bir silindir üzerinden okuyordu. Gramafon elle çalıştırılıyordu. 1887 yılında Emile Berliner isimli bir mucit, bugün bildiğimiz plaklara benzeyen yanal kısımlara sahip düz diskler geliştirdi.
Plaklar seri üretim sürecine giriyor:
1892 yılına geldiğimizde artık konutlara girmiş olan fonograf ve gramafonlarda çalmak üzere satılan mum silindirler, yalnızca iki dakikalık ses kaydı yapabiliyorlardı. Pek de verimli bir kullanım sunmayan bu mum silindirlerin maliyeti ise bir epey yüksekti.
1901 yılında çift mum silindirler üretilmeye başladı, hem de seri olarak. Çift mum silindirlerin üzerindeki ses kanalları tek tek oyulmuyor, tek bir kalıp üzerinden basılıyordu. Bunlar altın kalıplı silindiler olarak anılırdı zira üretim sırasında elektrotlar altın buharı yayardı. Tek süreçte 150’ye yakın üretildiği için birinci seri üretim plakların bu aygıtlar olduğunu söyleyebiliriz.
33’lük, 45’lik ve 78’lik plaklar sahneye çıkıyor:
33’lük, 45’lik ve 78’lik olarak anılan plaklar da tekrar bu süreçte ortaya çıkmışlardır. Emile Berliner tarafından geliştirilen düz diskler, dakikada 78 rpm suratında oynadıkları için 78’lik olarak adlandırılıyorlardı. Balmumu silindirlerden çok daha kaliteli olan bu disklerin her iki tarafı da 5 dakikaya kadar ses kaydedebiliyordu. Yapıları çağdaş plaklara nazaran çok daha ağır ve kırılgandı.
1930 yılına geldiğimiz RCA Victor isimli bir şirket, piyasaya çok daha uzun müddetli bir plak sundu. 12 inç boyutunda olan bu plaklar dakikada 33⅓ rpm suratında oynadıkları için 33’lük olarak adlandırılıyorlardı. Geniş boyutları sayesinde çok daha uzun müddet ses kaydı yapabiliyorlardı.
RCA Victor’un rakip şirketi olan Columbia, 1948 yılında kendi 33’lüklerini piyasaya sürünce RCA Victor çalışanları yeni bir arayış içine girdiler. Bu arayışın sonucunda sadece 7 inç boyutunda olan ve dakikada 45 rpm suratında oynadıkları için 45’lik olarak isimlendirilen küçük plaklar piyasaya çıktı. Bu devirde keşfedilen yayın çalma sistemleri bugün dijital dünyada bile kullanılmaktadır.
Plakların tarihin tozlu sayfalarında kaybolması ve birdenbire tekrar dirilmeleri:
Çok daha küçük boyutlu plakların ve plak çalarların ortaya çıkması ile birlikte bu müzik dinleme yolu tepeyi görmüştü. Fakat her doruğun bir düşüşü vardı ve bu düşüşün nedeni kasetler oldu. İlk kere 1970’li yıllarda ortaya çıkan sekiz kanalları kaset kartuşlar plaktan çok daha kullanışlıydı ve çok daha uzun müddetli ses kaydı saklayabiliyorlardı. Sonrası aslında CD, MP3 ve dijital müzik platformları.
2008 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nde düzenlenen Record Store Day ise tozlanmış plakları yine gün yüzüne çıkardı. Neden olduğu bilinmiyor lakin o gün 1986 yılından beri birinci sefer plak satışı, CD satış sayılarını geçti. Plak piyasası 2020 yılına kadar yıllık yüzde elli büyüme yaşadı. Bugün bile hala müzikseverler fizikî bir müzik kayıt ünitesi almak istedikleri vakit kaset ya da CD değil, plak tercih ediyorlar.
Plak kaydının sesi hakikaten dijitalden daha mı hoş?
Elbette bir şeyin daha hoş olup olmadığı tartışmaya açık bir husustur zira büsbütün öznel bir durumdur. Lakin dijital ve plak kaydın ortasındaki temel fark analog olmasıdır. Plak üzerindeki ses fizikî bir kayıttır, dijitalde ise bu ses dijital bir kayıttır. Bu durum plak üzerindeki sesin daha gerçek hissedilmesini sağlar. Yani plak kaydındaki ses daha hoş mi bilinmez ancak daha samimi olduğu kesin.
Bir devir en kullanışlı müzik dinleme sistemi olan, daha sonra modası geçen fakat günümüzde tekrar tanınan hale gelen plak nedir sorusu üzerinden tarihini ve hakkında merak edilenleri anlattık. Plak sesi dijital müzikten daha mı hoş? Niyetlerinizi yorumlarda paylaşabilirsiniz.
