Lohusa devrindeki bayanlar, anne olmanın heyecanını yaşarken, bir yandan da duygusal değişimlerle baş etmeye çalışabiliyor. Bu sürecin içerisinde olan birden fazla bayan, yakınlarındaki insanların davranışlarının, kendilerine yeterli gelmediğini lisana getirebiliyor. Hatta toplum yapısında bu periyodun ‘korkutuculuğu’ üzerine çeşitli musallat öyküleri uydurulabiliyor.
Ki bunlar, bir anne için sürecin nitekim de fecî seyretmesine yol açabiliyor. Çoğunlukla lohusa evresinin, toplumda doğru bilinen yanlışlar üzerine şurası olması, mevzuyu uzmanına sormanın değerli olduğunu gösteriyor. Bunun üzerine bu yazımızda, bayan hastalıkları uzmanı Dr. Müjdegül Karaca ve klinik psikolog Kemale Günhan ile görüşerek sıkıntıyı hem tıbbi hem de ruhsal ve toplumsal açıdan değerlendirdik.
İşte bayan hastalıkları uzmanı Dr. Müjdegül Karaca’nın yanıtları…
Lohusalık ya da puerperium; gebelikte oluşan fizyolojik değişikliklerin, gebelik öncesi haline döndüğü mühlete verilen isimdir.
Bu durum, 6 haftalık bir süreyi tabir ediyor. Aslında bu, yüklü olarak rahim ve vajina dokularının gebelik öncesine dönüşü üzere düşünülse de gebeliğin, kadın vücudunda saçların süratli uzamasından, ayak bileklerinin kalınlaşmasına kadar birçok tesiri olmuştur. Yani eskiye dönen tek şeyin rahim ve vajina dokuları olmadığına vurgu yapıyorum.
Bu nedenle bütün her şeyin gebelik öncesindeki haline geri dönmesi bir yılı bulabilir. Postpartum blues sendromu ise lohusa hüznü ismi verilen depresif bir devirdir. Her bayanda olacak diye bir kural yoktur lakin neredeyse bayanların %80’inde görülebilir.
Bulguları depresyona çok benzeridir. Yalnızca uykusuzluk, yorgunluk üzere semptomları açıklayacak bir neden olarak düşünebilirsiniz bu sendromu. Bunlara ek olarak ağlama ve hüzün hali kelam mevzusudur. Çoğunlukla hafiftir ve çabucak sürekli tabiatıyla geçer. Bu nedenle hakkında gereğince bilimsel araştırma da yapılmamıştır. Lohusa hüznü der geçilir lakin kalıcı sıkıntılara neden olabilir. Yapılacak müdahalelerin en kıymetlisi, lohusanın sosyal takviyeden yoksun bırakılmamasıdır.
Lohusalık, bayanın kendini hiç önemsemediği bir devirdir.
Karnında ya da vajinasında kocaman bir dikiş bulunan lohusanın odasına vizit yaptığımda, bana asla kendisiyle ilgili bir şey sormaz. Lohusalar çabucak hep bebekle ilgili bir şey sorar. Bebeğin ya kakası yeşildir ya çişi kırmızı ya da yüzünde isilik üzere şeyler çıkmıştır. “Onları çocuk hekimine sormalısınız” derim. “Ben sizin doktorunuzum, bana kendinizle ilgili sormak istediğiniz bir şey var mı?” Fakat bu soruyu sorduğum zaman, anesteziye ya da dikiş alanına dair geceden beri canlarını sıkan sorunu lisana getirmek akıllarına gelir.
Lohusalık periyodunda bayana kendisini hatırlatmak gerekir.
Çoğu bayan önemsemez lakin “nasıl korunacaksınız?” deyince gebelik önleyici prosedür kullanmaya başlamadığı aklına gelir. Her lohusa, 6 hafta içinde doğum denetimine başlamalıdır mesela. Doğumda kaybedilen kanı yerine koyabilmek için demir takviyesi ve D vitamini desteği değerlidir. Bunu ekseriyetle gebelik vitaminlerine devam etme formunda öneriyoruz. Bir de az evvel söylediğim üzere, toplumsal takviyesinin olması kıymetlidir lohusa bayanın.
Bazen kalabalıklar içinde yalnız olur anne. Kayınvalidesi, annesi, eltileri ve bir sürü kişi yanına gelmiştir meğer. Ev kalabalıktır lakin kimse bayana dayanak olmuyordur. “Biraz bebeği ben oyalayayım sen gir banyonu yap” demek gerekir. Böyle bir dayanağın eksikliğini, en azından fark etmek, tıbbi açıdan da hakikat bir yaklaşımdır. Sessiz çığlıkları duymalıyız.
Bu periyotta en sık karşılaştığımız şikayet, kanamadır.
Sezaryenle doğumda daha az olmakla bir arada, birinci 1-2 hafta canlı kırmızı renkli, sonra pembemsi ve giderek açılan renkte kanamalar görülür. Bu kanama akıntı üzere olur ve toplam 4-6 hafta boyunca sürebilir. Yani ekseriyetle kanama ağır değilse bunun beklenen bir şey olduğunu lohusaya belirtiriz. Şayet berbat kokulu akıntı ve ateş eşlik ediyorsa müdahale etmemiz gerekir. En sık olan bir öteki lohusalık devri şikayeti de göğüs ile ilgili olanlar. Bunun sebebi de emzirme ile ilgili hakikat bilinen yanlışların çok fazla olması.
Çoğunlukla emzirmeyi kesmesini gerektirmeyen bir nedenle (üst teneffüs yolu enfeksiyonu, antibiyotik yahut sonraki gün hapı üzere bir ilaç kullanımı ya da aşı olmak), emzirmeyi kesmiş bayanların, göğsünde biriken sütün yol açtığı problemler oluyor. Bunların şifası da tekrar emzirme diyebiliriz. Bazen de ilaç kullanmamız gerekiyor. Yahut lohusayı hastaneye yatırmamız gerekirse anne-bebek bir ortada olacak halde yatırıyoruz. Bir refakatçi daha alırsak o da anneye bakmak için gelir, bebeğe kendi annesi bakar.
Lohusalık periyodunda bir bayan için her şey zordur.
Bebeğin kısa uyku ve uyanıklık döngüsünde, ne vakit güneş doğduğunu, kaç günün geçtiğini bile anlayamayan bir bayan, sistemli olarak kendisine 3 öğün yemek hazırlayıp yiyemez. Bebeğin tam olarak beslenmesi için sağlıklı süt üretimini sağlamak hedefiyle bayanın değil 3, günde 4 öğün beslenmesi gerekir. Duş almak, tırnakları kesmek, kapıyı açmak, konuklarla oturup sohbet zordur. Zordur yani lohusalık. En çok uykusuzluk zorluyor sanırım lohusa bayanı. Süt üretimini de en çok artıran şey, uykudur. Yeniden bahsedeceğim ancak bunun için iyi bir toplumsal dayanak kural.
Anne-bebek ilgisinde bir alışma devridir birinci aylar. Bu sürecin travmatik olmaması için çalışmak lazımdır.
Bu devir, anne için hayal kırıklığı olabilir. Bu süreçte kadın, kendini yalnızca emme hizmeti sağlayan ve alt değiştiren bir makine üzere hissediyor olabilir. Zira yenidoğan, anne ile en ufak bir toplumsal temas kurmuyordur. Yalnızca göğse bakıyor olabilir bir mühlet. Bir kelam vardır, bence biraz cinsiyetçi lakin tekrar de söyleyeceğim: “Kız bebeğe 40 gün bak, 40’ından sonra o sana kendini baktırır.” derler.
Yani bence kız veya erkek, her bebek 40’ından sonra toplumsal ilgisi çoğaldığı için daha zevkli bakılıyor. Ancak ilk haftalar, gerçekten kendisiyle hiçbir irtibat kurmayan yenidoğana bakım vermek anneyi zorluyor. Bir müddet sonra bebek, göğsün ucunun bağlandığı bir bayan olduğunu fark ediyor ve ona gülümsüyor. O ana kadar sabretmek lazım. O vakitten sonra ise gerçek bir anne bebek bağlantısı de gelişiyor aslında. O vakitlere kadar travmatize olmamaya çalışmak değerli.
”Ağlama, bebeğin hisseder ve emmez, sütün kesilir”, “Sırtını üşütme, sütün üşür!”, “Aynaya bakma, çabucak tekrar hamile kalırsın!”, “Lohusa kapı açmaz, sen geç içeride bekle!”, “Kimse yokken kocanın ceketini üzerine al ört, al basmaz!” ve daha kacını hiç duydunuz mu? Dolu hurafe var lohusalık periyodu ile ilgili.
Bunların birden fazla, kollayıcı hurafeler. Eskilerin kadim öğretileri. Çoğu cinsiyetçi. Tahminen düzgün niyetli ve müdafaacı olsalar da nihayetinde bayanı toplumsal hayattan kısıtlayan mitler bunlar. Bunların annelerinizi üzmeyecek kadarına kulaklarınızı tıkayın diyorum. ”Annecim artık sizin vaktiniz üzere değil bu işler”, diyerek biraz görmezden gelin. Yoksa olumsuz tesirler kişiyi doğal ki bunlar.
Emzirme acemiliği ve bunun yol açtığı göğüs başı hasarı, sanırım istisnasız her birinci anne olmuş kişide gözlediğim bir durum.
Bebek, göğüs başını damağına tam olarak oturtmaz ve yalnızca ucunu emerse göğüs başı yaralanıyor. Göğüs başının güzelleşmesine yetecek vakit da bir sonraki emme müddeti çok geç olmadığı için asla yok. Tıbbi kremler öneriyoruz ve çözülüyor çoklukla ancak birkaç gün oralar sızlıyor. Doğumun üzerinden bir iki hafta geçtikten sonra ise en çok “ya bir kahve içecek vaktim yok!” yakınması duyuyorum. Bebeğin bakımı, tek başına üstlenildiğinde çok ağır bir iş. İnsanın partneriyle bunu paylaşabilmesi lazım.
Herkese bir pompa alıp, sütünü uygun vakitlerde sağıp saklamasını öneriyorum. Babası bir sağım sütü, cezvede cızlatıp bebeğe biberonla verebilir. Bu ortada da bayan, masraf bir arkadaşı ile iki sohbet eder mesela. Lohusalık devriyle ilgili beni çok etkileyen hasta hikayelerim oldu bu pandemi devrinde. Çok üzücü öyküler. Anlatmayayım, bana kalsın.
Lohusa periyodundaki bayanın etrafındakilerin, bayandan beklediği enerjik, güzel ve memnun olma durumu gerçekçi bir beklenti değil.
Aklı başında kimsenin bu türlü bir beklenti içine girmeyeceğini düşünüyorum. Lohusadan mutlu ve enerjik olmasını bekleyen de varsa derhal titreyip kendine gelsin. Yeni doğum yaptığı devir, sanırım bir bayanın hayatında en muhtaç olduğu devirdir. Bayanlar çok güçlüdür ve her işi yardımsız yapabilir. Ancak lohusalık devri hakikaten içten biçimde yardıma gereksinim duyulan bir zaman. En büyük yardımcı da partner olacaktır. Bayanın annesi ya da kayınvalidesinden yardım beklemek haksızlık.
Kadının partneri, onun muhtaçlığı olan her cins takviyesi sağlamaya muktedirdir. İçten yardımcı olan bir partner de bayandan enerjik olmasını beklemez asla. Farkındadır zira durumun. Ayağı kırık birine ”kalk yürü” denmez, lohusaya da ”gül, eğlen” diyemeyiz. Ona yalnızca yardım edebiliriz. ”Hadi bebeğin gazını ben çıkarayım, sen uyuyabilirsen uyu”, demeliyiz.
Şimdi de klinik psikolog Kemale Günhan’ın karşılıklarına bakalım…
Bu devirde kadının yoğun olarak yaşadığı fizikî, ruhsal ve toplumsal değişim, onun zayıf, şımarık, nazlı ve psikolojisinin bozuk olması ile ilgili değildir.
Bu periyotta depresyon ve duygusal dalgalanmalar artış gösterir. Ayrıca kadın, “anne” dediğimiz yeni bir toplumsal rol edinme yolunda ikinci değerli adımını atmıştır. Böylelikle role ahenk sağlama, beraberinde yeni bir yük ve sorumluluk getirecektir. Tüm bunların tıpkı devirde gerçekleşmesi de hem bireyin hem de kişinin çevresinin, krize açık olmasını sağlar.
Dolayısıyla bireyin ve etrafının kriz idaresi becerisi, bu periyotta kendini test ettirecektir. Yani lohusa periyodu, hem bayanın hem de yakın çevrenin (eş, başka çocuk, aile gibi) birçok değişimi tıpkı anda yaşadığı bir devirdir. Böyle olduğu için de ahenk süreci gerektirir diyebiliriz.
Bedensel değişimler başlı başına, insanın güçsüz olduğu ve duygusal olarak da kendini savunmasız hissettiği periyotlardır. Bu periyottaki bayanların yaşadığı da tam olarak budur.
Bu sebeple de lohusa olan bayan, etrafında tehdit oluşturabilecek hiçbir durum yahut kişi istemez; tersine güvenli bir ortama gereksinim duyar. Kişi, hayati derecede gerilim yaratabilecek durum ve ortamlardan kaçınmalıdır.
Genel olarak çalışma alanım yetişkin bayanlar ve çiftler. Bu nedenle birçok lohusa bayan ile ruhsal sağlamlık sürecinde çalıştığımızı söyleyebilirim.
Çoğunlukla gelen şikayetler, Türk aile yapısının ortaya çıkardığı “işgal” meseleleri oluyor. Yeni doğan bebeğin ve annenin alanı veya bedeni, kayınvalide, görümce, anne ve komşular tarafından işgal edilebiliyor. Yeni çağın anneleri, bebek bakımını kuşaktan nesile aktarılan bilgiler ve tecrübeler yerine daha farklı metotlarla yapıyor. Mesela bunlar okuma, öğrenme ve bilimsel bilgileri takip etme üzere şeyler olabiliyor. Bunun yanı sıra büyüklerinden, mesken işlerini ve diğer benzeri yükleri üstlenme konusunda yardım isteyebiliyorlar.
Oysa geçmişte birtakım adetlere ve ritüellere alışmış olan büyükler, kendi bildikleri sistemleri genç ebeveynlere dayatabiliyor. Daha da ötesi, lohusa savunmasızlığından yararlanarak genç çifti denetim etmeye, yönetmeye çalışabiliyor. Bu çarpık yardımlaşma alışkanlıkları, lohusa bayanın üzerinde önemli stres kaynağı yaratıyor.
Ek olarak gebelik ve lohusa devrindeki bayanın hormonal değişimleri, daha evvel var olan yahut yatkınlığı olan ruhsal bozuklukları geri çağırabiliyor.
Hem gerilim ortamı hem hormon düzeylerindeki değişimler, his durum bozukluğu, dert bozukluğu, panik atak, takıntı- zorlantı bozuklukları ve öteki rastgele bir ruhsal bozukluğu tetikleyebilir. Böylelikle bayan, ferdi olarak psikoterapi takviyesi almak için başvurur.
Ülkemizde yapılan araştırmalar, evlilik ahenginin ve eş takviyesinin, lohusa devrinde yaşanan depresyonu ve kaygıyı azalttığını tabir ediyor. Ek olarak kadının bu periyotta alacağı danışmanlıklar ve eğitimler de anneye âlâ gelebilir. Ayrıca sağlık kuruluşlarının ölçülü yaklaşımları ve ilgileri de yaşanabilecek postpartum durumunu azaltır diyebiliriz. Bu periyotta annelerin bedensel gereksinimleri ile birlikte duygusal muhtaçlıkları da vardır. Lakin birden fazla vakit bunları kendileri de yok sayarlar.
Özellikle annenin birinci bebeği ise bebeğin, bu derece hayatında yer kaplaması anneyi korkutabilir. Bu kademede sosyal takviye ağları devreye girer. Deneyimli olan ablalar, yakın arkadaşlar, büyük ebeveynler lohusa anneye kendi tecrübelerini anlatarak onu yatıştırır.
Lohusa bayanın etrafındaki bireylerin, kendi geçmiş deneyimleri yahut duydukları hakkında olumsuz olarak söyledikleri tüm bilgiler bayana ziyan veriyor.
Çevremizin, toplumsal ağlarımızın faydalı fonksiyonları vardır. Korktuğumuzda bizi yatıştırmaları, gerildiğimizde bizi sakinleştirmeleri üzere mesela. Hatta bazen bize olumlu sonuçları ve deneyimleri hatırlatmaları da buna dahildir. Böylelikle bizleri motive ederler. Tabii ki bu nedenle etraftan gerçekçi olması beklenen bilgiler edinmek, bilgiyi alan kişi için önemlidir.
Anne ile bebeğin birinci ayları kıymetlidir çünkü kişiliğimizin yapı taşı olan bağlanma biçimi bu aylarda, temel tuğlalarını yerleştirir.
Bağlanmanın sağlıklı olması için de annenin sakinliği ve huzuru gereklidir. Bunun manası lohusa bayanı memnun etmeye çalışmak değildir. Annenin, yalnızca bebeği için değil, tüm hayatı için huzurunu muhafazayı bilmesi, bilmiyorsa öğrenmesi gereklidir. Ülkemizde ve dünyada tıp ve psikoloji bilimi bu gerçeği göz gerisi etmemekte, lohusa devrinde anneye hem bakım hem bilgi ve hem de yönlendirme vermektedir.
Böylece bayanlar, kendilerinin ve bebeklerinin sağlıklarını (fiziksel ve psikolojik) koruyup geliştirmek için farklı kurumlara başvurabilir. Mesela anneler, aile doktorlarına, kontrol ve aşı için gittikleri hekimlere, aile müşavere merkezlerine gidebilir. Buralar, onlara gerekli yönlendirmeleri sağlayabilir.
Gördüğünüz üzere iki uzmanımız da bu periyotta bayanların toplumsal etraflarına düşen rolün kıymetine değiniyor. Lohusa bayanlara yapan olmayan telaffuzlarda bulunmak onların zati sıkıntı geçirdikleri bir süreci daha da karmaşık hale getirebiliyor. Ki etrafın tenkitleri, karışmaları ve yanlış yönlendirmeleri yalnızca bireylerin psikolojilerine makûs tesir etmiyor. Fiziksel vücutlarının de bitap düşmesine yol açabiliyor.
Bu tip davranışlara maruz kalan annelerin, yeni doğmuş bebeklerine iyi gelmelerini beklemek de epey tutarsız. Bilhassa uzmanların da bahsettiği üzere partnere bu süreçte büyük rol düşüyor. Bir bayan çocuğu karnında 9 ay taşıyıp onu dünyaya getiren kişi olsa da çocuğun tek bakım vereni değildir.
Babanın da en az anne kadar bebeğin bakımında rol oynadığını söyleyebiliriz. Bu nedenle babaların hususla ilgili kitaplar okuyup uzmana danışarak ilerlemeleri, süreci bayanlar için daha da kolaylaştırır.
Ki yalnızca bununla da bitmiyor. Lohusa bayanının en çok muhtaçlık duyduğu tekrar öteki bir bayanın takviyesi oluyor. Lakin bu takviye, daha evvel kendisi üzere bir süreçten geçmiş kişinin, olumlu deneyimlerinden faydalanma tarafında bir muhtaçlık olarak anlaşılmalı. Uzmanların da üstüne basa basa söylediği üzere, bu periyotta annenin uygunluğu isteniyorsa ona yanlışsız formda kucak açacak anne, kayınvalide, elti, komşu, arkadaş vb. sıfattaki bayanların daha şuurlu davranması gerekiyor.
Kadın hastalıkları uzmanı Müjdegül Karaca’ya Twitter ve Instagram adresinden ulaşabilirsiniz.
Klinik psikolog Kemale Günhan’a Instagram üzerinden ulaşabilirsiniz.
- Görsel Kaynakları: Healthline, Healthline 2, Self, Healthline 3, Self 2, Verywell Family, ABC, Elle, Cears-Sinai, The Atlantic, STAT News, Cedars-Sinai 2, Slate, The Swaddle, Healthline 4, Sleepopolis, UVA Today – The University of Virginia, Metro, Greatist